انجمن ایرانی مطالعات جهان

بسمه تعالی
 

همایش بین‌المللی «بازنمود اپیدمی‌ها در ادبیات و سینما» در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ برگزار شد. همایش بین‌المللی «بازنمود اپیدمی‌ها در ادبیات و سینما» در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ به همت مرکز پژوهشی مطالعات کشورهای اسپانیایی‌زبان و با مشارکت انجمن ایرانی مطالعات جهان برگزار شد.
در مراسم افتتاحیه، دکتر محمد سمیعی، رئیس دانشکدۀ مطالعات جهان، پس از خوشامدگویی به حضار به زبان‌های فارسی و انگلیسی گفت: در این همایش به تجربۀ همه‌گیری کرونا در جامعه کنونی و چگونگی بازنمایی و ماندگاری آن در ادبیات و سینما پرداخته شده است. وی در پاسخ به این سوال که چرا دانشکده مطالعات جهان به این موضوع پرداخته است توضیح داد: وقتی همه‌گیری در جهان اتفاق می‌افتد بشریت با آن درگیر می‌شود. دغدغۀ دانشکده مطالعات جهان هم پرداختن به مسائل جهانی است و به این ترتیب این موضوع در حیطه کارش قرار می‌گیرد. او تصریح کرد: دانشکدۀ مطالعات جهان در طول شیوع بیماری کرونا، ۱۵ نشست در این‌باره به صورت بر خط برگزار کرده است. او رویکردهای این همایش را به این ترتیب برشمرد: ۱- به دلیل درگیری همه با این ویروس مشکلاتی چون کشته‌شدن عزیزان چگونه جای خود را در ادبیات و سینما باز کرد. ۲- نگاه تاریخی به همه‌گیری‌ها. او دربارۀ رویکرد دوم اضافه کرد: مثلاً بعد از جنگ جهانی اول شیوع آنفولانزای اسپانیایی از کرونا وحشتناک‌تر بود. در آن زمان به دلیل کندی سرعت تولید واکسن، ۱۰ درصد از جمعیت کشور در اثر قحطی، آنفولانزای اسپانیایی، و بیماریهای وبا و تیفوس ناشی از جنگ از بین رفتند. ۳- نگاه به همه‌گیری به عنوان تهدید جهانی و بشری. وی دربارۀ رویکرد سوم اظهار کرد: معمولاً تمدن‌ها، ادیان و ایدئولوژی‌ها برای ثبات و ماندگاری در جهت ترسیم آینده بشر تلاش می‌کنند. ولی اگر تمدن‌ها در ترسیم آیندۀ بشر ناتوان شوند باعث نگرانی خواهد شد، زیرا در این صورت تمدن‌ها قدرت سازندگی خود را از دست داده‌اند.
وی پس از بیان رویکردهای همایش ادامه داد: تجربه‌های این نسل وقتی ارزشمند می‌شود که در ادبیات و هنر ثبت شود. زیرا در اثر برخورد با موارد مشابه ‌می‌توان از این تجربیات استفاده کرد. او ضمن اشاره به حمله هسته‌ای آمریکا به ژاپن گفت: پس از آن واقعه نگاه جهانیان تیره و تار شده است. بسیاری بر این باورند که در آخر دنیا جنگ هسته‌ای اتفاق می‌افتد. در بحران هسته‌ای و زیست محیطی، بشر به دلیل دنبال‌کردن توسعه اقتصادی افسارگسیخته با دست خودش از بین می‌رود. این شرایط شوم آینده نامطلوبی را ترسیم کرده است و امروزه موضوع تحقیق پژوهش‌گران شده است.
او خاطر نشان کرد: تمدن ما در قرن ۲۱ برای بالندگی باید بتواند آیندۀ روشن یا همان یوتوپیا را رقم بزند. وی ادامه داد: یوتوپیا در قرن ۱۵ و ۱۶ وارد ادبیات فارسی و آرمان‌شهر معنا شده است. در ادبیات فعلی لغت دیگری به نام دیس یوتوپیا یعنی شوم شهر آمده است. یعنی آینده‌ای که تیره و تار است و بشر از این عامل وحشت دارد. در ادبیات و هنر که بازتاب فکر جمعی انسان‌ها است، نگاه ناخوشایندی به آینده وجود دارد و نمی‌تواند آنها را به آینده روشن تبدیل کند.
وی در پایان تأکید کرد: دانشکده مطالعات جهان به صورت فعال از ابعاد مختلف اجتماعی فرهنگی و هنری به این مسائل می‌نگرد و سهم خود را در فهم و تحلیل آنچه پیش روی ماست محقق می‌کند.
دکتر مریم حق‌روستا، دبیر علمی همایش، سخنران بعدی مراسم افتتاحیه بود. او ضمن خوش‌آمدگویی به علاقمندان حوزه ادبیات و سینما به زبان‌های فارسی و اسپانیایی و قدردانی از عوامل برگزاری همایش گفت: ادبیات و سینما همیشه ابزارهایی برای تفکر و تأمل در مورد گذشته، حال و آینده بوده است. اپیدمی‌ها همواره یکی از دغدغه‌های بزرگ بشریت بوده و در مقاطعی از تاریخ، جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی تأکید کرد: دنیا درگیر یکی از جدی‌ترین بیماری‌های همه‌گیر شده و شرایط سختی را تجربه می‌کند. دوران قرنطینه، توجه بیش از حد به اقدامات احتیاجی، رعایت پروتکل‌های بهداشتی، زحمات کادر درمان و بسیاری شرایط دیگر با زندگی ما گره خورده و شرایط زندگی را تغییر داده است.
او ضمن اشاره به تاثیرات انکارناپذیر روحی و روانی آن بر تمامی جوانب زندگی در مورد تاثیرات بیماری‌های همه‌گیر بر ادبیات و سینما تصریح کرد: اپیدمی‌ها همیشه با فرهنگ و ادبیات و هنر ارتباط تنگاتنگ و پیوندی هزاران ساله دارند. شیوع بیماری همه‌گیر در طول تاریخ یکی از منابع الهام هنرمندان برای ماندگاری بوده است. برای مثال طاعون سیاه که در قرن ۱۴ میلادی رخ داد بعدها در آثار ادبی و هنری بازنمایی شده است. وی با بیان مثالی دیگر ادامه داد: یک نویسندۀ ایتالیایی هم در کتاب خود جامعه طاعون‌زده را به تصویر می‌کشد که برای مصون ماندن از بیماری به محلی پناه می‌برند و صد داستان می‌آفرینند. به گفتۀ وی بیماری بر ژانرهای دیگری هم تاثیر داشته است به طوری که موسیقی درمانی شکل گرفت و مردم برای نجات و تسکین خود به موسیقی‌های مذهبی پناه بردند. به عقیدۀ او در ادبیات فارسی به ندرت شاهد تأثیرپذیری از بیماری‌های واگیردار هستیم و می‌توان به تأثیر بیماری‌ها بر شعر مشروطه اشاره کرد. حق روستا در پایان، ضمن قرائت شعری از اسماعیل شاهرودی که به نوعی از امید و پایان روزهای سیاهی و درد و رنج سخن می‌گوید و ابراز امیدواری برای روزهای خوش و پر انرژی پس از کرونا، مختصری نیز با اسپانیایی زبان‌ها سخن گفت.
سخنران کلیدی مراسم افتتاحیه نشست، دکتر سعیدرضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. وی پس از تشکر از مراکز و موسسات مشارکت کننده با محوریت مرکز مطالعات پژوهشی کشورهای اسپانیایی زبان با اشاره به موضوع همایش گفت: با مراجعه به تاریخ می‌توان فهمید که تاریخ پرتلاطمی درخصوص اپیدمی وجود داشته و این تاریخ در بدو تولد سینما خودش را نشان داده است. سینما عرصه بازنمایی واقعیت‌ها و بازنمایی ذهنیت ماست که همواره موضوع اختلال در فهم و اختلال در ظرفیت بازنمایی‌های فهم از واقعیت است. در واقع پرده سینما مربوط به توان فشرده کردن و متراکم کردن واقعیت‌ها و ذهنیت‌ها بر پرده تصویر است.
وی بازنمایی همه‌گیری‌ها در ادبیات و سینما را به سه دسته تقسیم کرد و توضیح داد: بازنمایی نیتی شامل نظر و ایدئولوژی تهیه کننده، کارگردان و سازمانی است که آن را حمایت می‌کند و نوعی جانبداری در آن وجود دارد. بازنمایی انعکاسی، واقعیت را منعکس می‌کند. ولی گاهی در بازنمایی انعکاسی زاویه دوربین، موسیقی متن صحنه، و نوع دیالوگ‌ها و گفتگوها باعث می‌شود اختلالی در انعکاس به وجود آید. نوع دیگر بازنمایی که فهم دقیق‌تری دارد بازنمایی ساختاری است که بستگی به فهم زمانه دارد.
در بازنمایی کرونایی می‌توانیم فهم دقیق‌تری از آن داشته باشیم چون مبتلا به کرونا شده و جامعه کرونازده را از نزدیک دیده‌ایم و حس دیگری برای ما دارد. پس ما با سینمای خاصی در این مورد روبه‌رو هستیم. مثلاً در فیلم «سرایت» اپیزود حاکم برفیلم این است که با کسی صحبت نکن با کسی تماس بدنی نداشته باش و از بقیه دوری کن و این بیانگر انزوای ناشی از ترس است.
به عقیده وی بیماری‌های عفونی پدیده جدیدی نیستند و انتظار می‌رود با اقدامات پزشکی آنها را مهار کرد.  او با اشاره به قدمت بیماری‌های عفونی در روم شرقی در سال ۵۰۱ قبل از میلاد و کشته‌شدن  ۲۵ میلیون در واقعۀ مرگ سیاه و ۴۰۰ سال قبل از میلاد و شیوع طاعون در آتن گفت: سینمای بیماری‌های همه‌گیر قدمتی صد ساله دارد. وی این سال‌ها را به سه دوره تقسیم کرد و به شرح خصوصیات سینمای این دوران پرداخت و گفت: در بین سال‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۳۰ نخستین فیلم‌هایی ساخته شدند که به بیماری‌های عفونی یا اپیدمی‌ها پرداختند. این فیلم‌ها بر اخلاقیت متمرکز بوده و جنبه پند‌آموزی و آموزشی داشتند. در دهه ۱۹۲۰ اغلب فیلم‌های آموزشی در این زمینه ساخته شد.
وی ادامه داد: فیلم‌های ساخته شده بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۸۰ جنبه سرگرمی داشتند این فیلم‌ها بیشتر بر واکنش‌های اجتماعی نسبت به بیماری‌های واقعی همه‌گیر و یا سرگذشت پزشکان در طول اپیدمی پرداخته می‌شد که چطور در مواجهه با این بیماری‌ها قهرمانانه اقدام می‌کنند و در این میان دولت‌ها و مقامات به عنوان دشمن نشان داده شدند. او به ذکر چند نمونه از این فیلم‌ها پرداخت و گفت: در این دوره یک تغییر سبک در فیلم‌های اپیدمی مشاهده می‍‌کنیم و آن تغییر دیدگاه انسان به بیماری‌های عفونی و پیروزی انسان و شکست بیماری‌های عفونی است. بنا به اظهارات عاملی در دهه‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۰ فیلم‌های زیادی دربارۀ اپیدمی‌ها با تکیه بر مضامین اگزیستانسیالیستی و رابطه بین انسان و محیط طبیعی ساخته شد و فیلم‌های دیگر به نقد سرمایه‌داری مدرن و نابرابری و جهانی‌شدن می‌پرداختند.
وی با نگاهی به مسیر تاریخی سینما در این زمینه گفت: هر چه به جلو می‌آییم جنبه تخیلی این فیلم‌ها بیشتر می‌شود. از سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۹ سینما، واقع‌گرا بوده و تلاش دارد تا واقعیت را منعکس کند. ولی از ۱۹۳۹ یعنی بعد از جنگ جهانی دوم مسیر سینمایی خیالی قوی‌تر می‌شود و نیمی واقع‌گرایانه و نیمی خیالی هستند.
او در مورد خصوصیات و پیامدهای ژانرهای فیلم‌های عفونی گفت: این فیلم‌ها پنج خصوصیات دارد. به بیان وی ناشناخته بودن ویروس، شیوع و گستردگی سریع، افزایش نرخ مرگ‌ومیر و کاهش ارتباطات اجتماعی، ترس و اضطراب عمومی و عزم جدی مبارزه با بیماری با واکسن از آن جمله هستند.
وی خاطرنشان کرد: معمولاً در فیلم‌های پاندمی، عامل ویروس از کشورهای توسعه نیافته آغاز می‌شود ولی در مورد کرونا اگرچه از چین شروع شد ولی در اروپا و آمریکا بیشتر بود. کرونا عامل کاهش پیوستگی افقی و مقصر دانستن دولت و ناکارآمدی دولت بود. اگرچه در بعضی از کشورها فرق داشت و اعتماد به دولت افزایش پیدا کرد. او ادامه داد: در فیلم‌های کرونایی، قدردانی از جایگاه پرستاران و پزشکان و فداکاری نیروهای مردمی و بسیج به صورت گسترده شکل گرفت که به کمک نظام سلامت آمدند.
عاملی در مورد بازنمایی‌هایی که در فیلم‌های پاندمیک به تصویر کشیده شده است گفت: یکی از آنها بازنمایی پنهان‌کاری مسئولین و مقامات در دوره پاندمی است. دوم تنزل و سقوط اخلاقیات اجتماعی به عنوان دلیل اپیدمی، و سوم مقصّریابی است. بنا به اظهارات وی در فیلم «سرایت» بیماری‌ها به خاطر ورود مهاجران و توریست‌ها از کشورهای کمتر توسعه‌یافته به تصویر کشیده شد. به بیان وی مقاومت مردم فرودست برای بازگشت به جامعه یکی دیگر از بازنمایی‌هایی است که در فیلم‌ها به تصویر کشیده شده است. از هم‌گسیختگی اجتماعی در برابر حفظ هنجارهای اجتماعی، سردرگمی، ترس و اضطراب، اعتماد در برابر بدگمانی و بی‌اعتمادی همبستگی در مقابل دشمن مشترک که معمولاً جبهه مردمی بزرگی به عنوان اجتماعی شکل می‌گیرد و واکنش مردم به نحوه برخورد بیماری است.
وی در جمع‌بندی سخنان خود گفت: سینمای تعهدآفرین تصویر ماندگار، امیدآفرینی نسبت به خروج از بیماری، و افول کلان روایت‌های نجات‌بخش مثل دولت قدرتمند و علم و فناوری پیشرفته در ذهن ایجاد می‌کند. وی نکته پنجم را به این صورت توضیح داد که کرونا ویروس جهانی است که همه مردم و بیشتر کشورهای پیشرفته را در برگرفت. در بین ۱۶ کشور که بیشترین ابتلا را داشتند کشورهای پیشرفته جهان در یک طرف قرار دارد و در کنار آنها کشورهایی نظیر هند و ایران در رده‌های پایین تر قرار دارند.
او در پایان تأکید کرد: ما شاهد سینمای فراگیر رها شده از تبعیض اروپا محورانه و آمریکا مرکزی هستیم. اگر روایت‌گرهای کرونا گرفتار ژانرهای هالیوودگرایی نشوند و از آمریکا، قهرمان‌پروری دروغین نکرده و واقعیت را منعکس کنند این مرکزیت‌های ساختگی از بین می‌رود. و نیز تأکید کرد: ما نیازمند بازمهندسی روش زندگی مطلوب هستیم. زندگی مطلوب با کشور مرکزی اتفاق نمی‌افتد. زندگی مطلوب با مدل‌های حکمرانی محقق می‌شود که در آن همه کشورهای جهان و همه مردم جهان مهم باشند. بنابراین، سینما مسئولیت اجتماعی بزرگی به عهده دارد تا بتواند واقعیت را درست و واقع‌گرایانه بازنمایی کند و وارد دنیای تخیل‌گرایی، اروپا مرکزی و آمریکا مرکزی نشود.

در مراسم اختتامیه ابتدا دکتر فرانسیسکو مارکوس مارین کارشناس کنسولگری پژوهش‌های کشورهای اروپایی و استاد دانشگاه تگزاس به ایراد سخنرانی پرداخت. سپس دکتر بهروز محمودی بختیاری، دبیر اجرایی همایش، گزارش کوتاهی دربارۀ کنفرانس بین‌المللی بازنمایی اپیدمی در ادبیات و سینما ارائه داد. وی گفت: خانم دکتر حق‌روستا اندیشه شکل‌گیری این همایش را در خرداد ۱۴۰۰ مطرح کرده و با همکاری دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران مقدمات برگزاری آن آغاز شد.
او ادامه داد: با ثبت همایش در سامانه‌های ISC و سیویلیکا وجاهت علمی همایش تثبیت گردید و با همکاری دانشگاه سانتیاگو در اسپانیا کار به شکلی جدی ادامه یافت. در این همایش یک روزه که در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ و ۱۷ می ۲۰۲۲، به شکل بر خط و با حضور ستاد همایش در محل دانشکده مطالعات جهان برگزار شد، ۸ نشست تخصصی با سخنرانانی از ۹ کشور ایران، هند، فرانسه، اسپانیا، آرژانتین، آمریکا، کوبا، مکزیک و برزیل در سه نشست فارسی، دو نشست انگلیسی و سه نشست اسپانیایی تشکیل شد و از میان ۴۲ چکیده برگزیده تعداد ۳۸ مقاله ارائه گردید. وی ابراز امیدواری کرد که مقالات برگزیدۀ این همایش در اسرع وقت توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شود. و نیز تأکید کرد ویدئوی جلسۀ افتتاحیه و اختتامیۀ همایش در فضای آپارات بارگزاری خواهد شد و گواهی‌نامۀ حضور سخنرانان ارجمند در طی دو هفتۀ آینده برای آنها ارسال می‌شود. وی در پایان از انجمن ایرانی مطالعات جهان، بنیاد سینمایی فارابی و دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، حامیان این رخداد و دست‌اندرکاران همایش سپاسگزاری کرد.