انجمن ایرانی مطالعات جهان

طی نشستی در دانشکده مطالعات جهان، و با هماهنگی مؤسسه مطالعات ایران و روسیه (ایراس)- ناشر اثر- و با همکاری گروه مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و انجمن ایرانی مطالعات جهان کتاب روسیه و غرب‌انگاری با حضور سه سخنران و ناشر اثر در روز یک‌شنبه ۹ دی ۱۳۹۷ معرفی و نقد شد.

کتاب روسیه و غرب‌انگاری، تألیف دکتر ژند شکیبی، به شماره شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۸۰۶۸-۲-۹ در قطع وزیری و در ۶۴۵ صفحه توسط نشر ایراس در سال ۱۳۹۷ در ۱۴ فصل به‌همراه مقدمه و منابع منتشر شده است.

سخنرانان این نشست عبارت بودند از دکتر محمدکاظم سجادپور، استاد دانشکده روابط بین‌الملل و رئیس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه ایران و معاون وزیر امور خارجه، دکتر جهانگیر کرمی، دانشیار روابط بین‌الملل و مدیرگروه مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان، ودکتر نوید نکویی، از دانشگاه ال.اس.ای لندن که ترجمه این اثر را از انگلیسی به فارسی نیز برعهده داشته است. دکتر ژند شکیبی، مؤلف اثر و دانشیار سیاست تطبیقی مطالعات روسیه در دانشگاه ایالتی نیویورک و استاد مدعو دانشکده مطالعات جهان، نیز به معرفی اثر و پاسخ به پرسش‌های حضار پرداخت.

در ابتدای نشست دکتر کرمی، که اداره نشست را نیز برعهده داشت، محور سخنرانی‌های این نشست را معرفی و نقد اثر و صحبت پیرامون مسائل روسیه عنوان کرد. وی ضمن معرفی سخنرانان، موضوع اثر را معرفی روسیه از زمان گورباچف و روابط میان ایران و روسیه بیان کرد. مدیرگروه مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان، دکتر ژند شکیبی را پژوهشگری خواند که به‌طور جدی در حوزه میان‌رشته‌ای کار کرده و درباره اقتصاد، تاریخ و علوم سیاسی مطالعات جدی و در روسیه و آسیای مرکزی حضور فعال و جدی داشته است. روابط ایران و روسیه از حوزه‌های مورد علاقه وی بوده و پژوهش و تدریس نیز در این حوزه داشته است.

دکتر شکیبی در معرفی ایده اصلی کتاب گفت برای شناخت ماهیت اصلی روسیه و پیش‌بینی فعالیت‌های این کشور باید نخست تاریخ این کشور را خوب شناخت. دوم، روابط سیاسی و روانی آن را با غرب از پانصد سال پیش درک کرد. در حوزه ژئوپلیتیکی چند عامل اصلی در مسیر سیاست خارجه کشور نقش دارد، از جمله ایدئولوژی، افراد، نخبگان، شرایط ژئوپلیتیکی و هویت آن کشور و حکومت. غرب بر روسیه در هر دوره و حتی در زمان تزار تأثیری خاصی داشته است و در هر دوره روسیه با دیدگاه خاصی به غرب نگریسته است.

از طرفی نوع روابط غرب با روسیه چه به‌صورت منفی و چه مخفی با سیاست خارجی متفاوتی دنبال شده است. بین روابط روسیه با غرب و روابط روسیه با دیگر کشورها ارتباط مستقیمی وجود دارد که به تصور هویت روسی دولت بازمی‌گردد.

دکتر شکیبی عنوان «غرب‌انگاری» را برگردان کلمه occidentalism بیان کرد که با بار معنایی متفاوتی در این اثر به‌کار رفته و در فصل ۲ کتاب درباره آن توضیح داده شده است. ادوارد سعید مؤلف کتاب شرق‌شناسی (orientalism) دیدگاه منفی غربی‌ها نسبت به شرقی‌ها را بررسی کرده است. به باور او شرق‌شناسی مکتبی سیاسی است. در این اثر نیز نخست، معادل «غرب‌شناسی» مطرح شد که به نظر ما برای این اثر دقیق نیامد، زیرا غرب‌شناسی ممکن است سیاسی یا غیرسیاسی باشد، در حالی که غرب‌انگاری شمول معنایی وسیع‌تر و دیدگاهی خاص را شامل می‌شود. این دیدگاه بر سیاست خارجی غربی‌ها و شرقی‌ها تأثیرگذار است. وی برای دانستن جزییات بیشتر حضار را به خواندن کتاب ترغیب کرد.

دکتر سجادپور، سخنران نخست این نشست، بر این نکته تأکید کرد که چرا مطالعه روسیه و غرب مهم است و در این مطالعه به چه چیزهایی باید توجه کرد. واژه «غرب» و «شرق» به تعابیر مختلف به‌کار برده شده است. در هر رشته‌ای، به‌خصوص در ادبیات، شرق و غرب به‌معنای دو نقطه دور از هم معرفی شده است. در احادیث، در قرآن و در شعارهای انقلابی ایران نیز به‌کار رفته است که معرف مفهوم عمیق‌تری به غرب و شرق است و صرفاً مکانی نیست و به‌نوعی مکان دوردست معرفی می‌شود. غرب به‌عنوان مجموعه‌ای سیاسی و نظامی واقعیتی جغرافیایی نیز هست. در پانصد سال گذشته منطقه‌ای در غرب ما و در غرب روسیه بوده است با سه ویژگی مرکز ثروت، قدرت، و فکر و فناوری که این سه ویژگی ارتباط مداوم و تنگاتنگی با هم داشته است. از طرفی، قدرت در غرب پدیده‌ای سیال بوده و از کشوری به کشور دیگر رسیده است؛ زمانی پرتغال و اسپانیا در غرب قدرت‌مند بودند و زمانی دیگر انگلستان و آلمان. در عصر حاضر، قدرت از غرب به شرق و عمدتاً به چین در حال جابه‌جایی است.

تاریخ پانصد سال اخیر نشان می‌دهد که همه جنگ‌های استعماری و بزرگ در دنیا میان قدرت‌های بزرگ بوده است. در جنگ‌های سایر نقاط دنیا نیز به‌نوعی آثار غرب و جنگ میان خود غربیان مشهود است. انگلیس، آلمان، فرانسه، آمریکا، روسیه و چین شش قدرت برتر و عضو دائمی شورای امنیت و در رقابت با یکدیگر و با تصویری متفاوت از یکدیگر قرار دارند. در ظاهر دوستانه، بررسی جوک‌هایی که اروپاییان از یکدیگر می‌سازند برای دانستن روابط درونی آن‌ها از هم قابل بررسی است. اروپا تقسیم‌بندی قدرت زیادی دارد و تنها شامل سه قدرت انگلیس، آلمان و فرانسه نیست، بلکه بسیار متنوع است: اروپای فرانکوفن، ژرمن، آنگلوساکسون، لاتین، و اسلام.

روسیه همواره علاقه‌مند بوده است که قدرتی بزرگ در منطقه و در معادلات قدرت جهانی باشد، فارغ از آنکه در این پانصد سال چه نظام سیاسی‌ای داشته است. نظام سیاسی روسیه بر سه اصل استوار بوده است: تزاری، بلشویک و جدید. روسیه در تلاش برای غربی‌شدن به‌دنبال لباس و فرهنگ غرب نبوده است، بلکه به‌لحاظ قدرت خواهان همترازی بوده است که نیاز به بازسازی و درون‌سازی فنی و فناوری دارد. حتی برخی معتقدند که معماری روسیه و سنت‌پترزبورگ تحت تأثیر معماری آلمانی است.

در عرصه سیاست بین‌الملل نیز قدرت‌های بزرگ اروپایی نقش بسیار مهمی داشته‌اند. روسیه با ایران دو جنگ داشته‌اند که به امضای معاهده گلستان و ترکمانچای انجامید که در جریان جنگ و تنظیم مفاد این دو معاهده انگلیس نقش داشته است. در جنگ جهانی اول و دوم ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما در هر دو جنگ اشغال شد. در جریان انقلاب اسلامی ایران خواندنی‌ترین مطالب درباره اوضاع ایران در اسناد لانه جاسوسی کشف شد. در آن زمان آمریکا و شوروی در شرایط تعادل استراتژیک با یکدیگر به‌سرمی‌بردند و روابطشان قابل‌پیش‌بینی شده بود. به‌طور مشخص، در آن زمان سفارت شوروی و آمریکا در تهران و وزارت امور خارجه شوروی در واشنگتن با آمریکا و وزارت امور خارجه آمریکا در مسکو با شوروی مدام در حال گفتگو درباره اوضاع ایران بوده‌اند، زیرا ایران در تعادل استراتژیک مؤثر بود. در جریان جنگ ایران و عراق نیز هر دو پایه اصلی بودند که به امضای قطعنامه ۵۹۸ رسید که میان قدرت‌های بزرگ و عمدتاً آمریکا و روسیه مذاکره شد. در مذاکرات برجام و بعد از آن در دوران ترامپ، برای حفظ برجام نیز حضور دارند. همکاری چین و روسیه در حفظ برجام نیز قابل‌توجه بوده است.

با وجود جریان انتقال قدرت به شرق و عمدتاً به چین، آینده جهانی به‌شدت به این بستگی دارد که قدرت‌های بزرگ چگونه با هم کار می‌کنند. در اصل روابط بین‌الملل جهانی به روابط میان روسیه و آمریکا بستگی دارد.

دکتر سجادپور درباره کتاب روسیه و غرب‌انگاری گفت: «این کتاب فقط روسیه و غرب‌انگاری نیست. بازگوکننده تاریخ روسیه و تاریخ فکری روسیه نیز است. این اثر به این سؤال مهم پاسخ می‌دهد که چرا روابط روسیه و غرب مهم است.» وی اثر را اثری چند وجهی و موفق خطاب کرد که با نگاه تاریخی، حاوی خلاصه‌ای عمیق و خوب به روابط بین‌الملل است. همچنین، انسجام و نظم و روانی اثر را ستود. قسمت مربوط به ایران را نیز در این اثر بسیار خواندنی عنوان کرد.

دکتر سجادپور دو نقد را نیز بر اثر وارد دانست. یکی در انتخاب معادل «غرب‌انگاری» که مفهومی متفاوت از معنای متداول آن در اثر به‌کار رفته است؛ و دوم، توجه بیش از حد آن به عنصر انسانی و هویت و گفتمان که عناصر دیگر را تحت‌الشعاع گرفته است.

دکتر سجادپور در خاتمه جامعه علمی ایران را به داشتن چنین کتاب ارزش‌مندی ستود و افزود از داشتن آن احساس غرور و افتخار می‌کنم.

دکتر نکویی ضمن بیان مراحل ترجمه این اثر از انگلیسی به فارسی، به ویژگی‌های مثبت اثر اشاره کرد، از جمله هم‌زمانی تألیف و ترجمه و دسترسی به مؤلف آشنا به زبان فارسی، مباحث و روند در ترجمه کلمات تخصصی از جمله غرب‌انگاری (تصوری که روسیه به غرب دارد و تصوری که از تصور غرب به خود دارد)، بیان خوب اثر از تاریخ روسیه، و آموزنده‌بودن معرفی روابط بین‌الملل.

دکتر کرمی از دوره اول رشته مطالعات روسیه در دانشکده مطالعات جهان دکتر شکیبی را همراه دانشکده خواند که پیشنهاد تدریس روسیه و غرب را ذیل درس تاریخ اروپا به ایشان داد و از اینکه این موضوع با تلاش انتشارات ایراس به پروژه‌ای چند زبانه بدل شده است ابراز خرسندی کرد.

دکتر کرمی روسیه را برای ایران و جهان مهم خواند که در راهبردهای مهم جهانی بازیگری مهم و قدرت‌مندی است. وی روسیه را یکی از پنج بازیگر سیاسی دنیا خواند، گرچه در اقتصاد جایگاه سیزدهم را داراست. روسیه همچنان یکی از دو ابرقدرت نظامی جهان است. از زمان سقوط اصفهان و شکل‌گیری سنت‌پترزبورگ، یکی از بازیگران مهم در تاریخ دوسه سده ایران بوده است. به باور وی از روسیه گریزی نیست و در حیات ملی ما نقش مهمی دارد.

از طرفی، غرب مسئله‌ای فلسفی، فکری، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برای همه دنیاست. غرب تمدن و فرهنگی است که نظام جهانی جدیدی را شکل داده است و هیچ گریزی از آن نیست. حتی در مخالفت با آن نیز باید به خود آن متمسک شد، چون پارادایم اقتصادی و فرهنگی و سیاسی جهان را تشکیل داده و نظام‌های جهان جدید را از سده پانزدهم در انحصار خود قرار داده است.

اما نکته اصلی آن است که غرب برای روسیه بسیار پیچیده‌تر از ما شرقی‌هاست. ایران، هند و ژاپن با مذهب، فلسفه، هویت و تاریخ چند هزارساله خود با غرب مواجه می‌شوند. اما روسیه چنین نیست. روسیه در موقعیت آستانگی غرب قرار دارد؛ یعنی، نه در داخل غرب و نه جدا از غرب قرار دارد؛ هم در درون آن لست و هم بیرون از آن و این موجب شده تا در وضعیت دشوارتری قرارگیرد و تکلیف آن روشن نیست. روسیه فاقد فلسفه‌ای مشخص در برابر غرب است. این تهیدستی فکری و فلسفی روسیه سبب می‌شود که بنیادهای فکری و فلسفی مخالف با غرب را نداشته باشد، در حالی که ایران و چین و هند و ژاپن فلسفه خود را دارند که جدا از غرب است.

به باور دکتر کرمی کتاب دکتر شکیبی به‌خوبی این پیچیدگی ارتباط را نشان می‌دهد. دکتر کرمی این اثر را بسیار پرمحتوا و دایره‌المعارفی از فکر، مذهب، تاریخ، سیاست و جغرافیا دانست.

دکتر کرمی در نقد اثر از نگرش غربی حاکم بر آن یاد کرد که نوعی شرق‌شناسی وارونه است و به نوعی با نگاه غربی و تحقیر روسیه نوشته شده است. همچنین، در اثر متهم‌سازی روسیه پررنگ‌تر از طرف غربی است. در این مورد افزود: «آنچه سبب شد روسیه از غرب جدا افتد و سرنوشت آن تغییر کند، حمله مغولان بود. ۲۵۰ سال مغولان روسیه را عقب نگاه داشتند در حالی غرب در حال صنعتی‌شدن و روشنگری بود.»

در خاتمه نشست دکتر شکیبی ضمن تشکر از سخنان سخنرانان و نکاتی که اشاره کردند، به این نکته کلیدی اشاره کرد که برای شناخت هر کشور باید فرهنگ، زبان و سیاست آن کشور را به زبان همان کشور مطالعه کرد. تنها از این راه است که می‌توان از کشور، سیاست و فرهنگ خود دفاع کرد. غربی‌ها برای شناخت ما زبان و فرهنگ ما را به‌دقت مطالعه می‌کنند و زحمت و ممارست بسیار به‌خرج می‌دهند. وی از این نظر دانشکده مطالعات جهان را ستود که دریچه‌ای به چنین شناختی گشوده است.

در انتهای نشست حضار پرسش‌های خود را مطرح کردند و سخنرانان پاسخ گفتند.

در این نشست دکتر داود کیانی، ناشر اثر نیز حضور داشت و کتاب با ۲۰ درصد تخفیف به علاقه‌مندان عرضه شد.