انجمن ایرانی مطالعات جهان

به‌مناسبت یادبود نودمین سال برقراری روابط دیپلماتیک میان ایران و ژاپن، گروه مطالعات ژاپن دانشکده مطالعات جهان با همکاری انجمن ایرانی مطالعات جهان نشست «توسعه روابط تجاری ایران و ژاپن» را در دو روز دوشنبه و سه‌شنبه ۲۵ و ۲۶ آذر ۱۳۹۸ در تالار حنانه دانشکده مطالعات جهان برگزار کرد.

سخنرانان افتتاحیه این نشست عبارت بودند از دکتر عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، آقای میتسوگو سایتو، سفیر ژاپن در ایران، و دکتر سعیدرضا عاملی، دبیر شورای انقلاب فرهنگی و رئیس دانشکده مطالعات جهان.

دکتر عراقچی، در نودمین سال روابط تجاری دو کشور، سفر سران دو کشور- نخست‌وزیر ژاپن به ایران و رئیس‌جمهور ایران به توکیو- و سفر رئیس مجلس شورای اسلامی به ژاپن و برگزاری برنامه‌های فرهنگی مشترک را نشانگر واقعیتی مهم در روابط ایران و ژاپن خواند که از استحکام فوق‌العاده‌ای برخوردار است و افزود: «در شرایطی که ایران در مواجهه با فشار حداکثری آمریکا و به‌انزوا کشیده شدن است و آمریکا سنگین‌ترین تحریم‌های ممکن را بر ایران وارد کرده است، در روابط ایران با دنیا تحولات خوبی در حال وقوع است.»

معاون وزیر امور خارجه کشورمان در ادامه سخنان خود به مرور تاریخ روابط ایران و ژاپن در برهه‌های تاریخی حساس پرداخت و به موانع و مشکلات روابط اقتصادی دو کشور اشاره کرد و افزود: «به اعتقاد من بنیاد روابط ایران و ژاپن به اندازه‌ای مستحکم است که مشکلات و تنگناهای مقطعی را پشت‌سر خواهد گذاشت و روابط دو کشور با قوت به مسیر خود ادامه خواهد داد.»

معاون وزیر امور خارجه به‌عنوان فردی که چند سالی را نیز در ژاپن اقامت داشته است، به این واقعیت اشاره کرد که: «سیاست خارجی ژاپن برخلاف آنچه تصور می‌شود سیاستی محافظه‌کارانه است، سیاستی است مبتنی بر جسارت و درایت.» وی ضمن تأکید بر این مطلب، تاریخ نود ساله روابط تجاری دو کشور را نیز شاهدی بر آن ذکر کرد. وی با یادآوری جسارت کشتی نیشومارو و دولت ژاپن در فاز بازسازی تجارت خود و شروع تبدیل‌‌شدن به قدرتی اقتصادی و احیای ناسیونالیسم ژاپنی در دوران شکست پس از جنگ، در خرید نفت در جریان ملی‌شدن صنعت نفت در ایران، به تکرار دوباره تاریخ اشاره کرد و افزود: «با ملی‌شدن صنعت نفت در ایران در سال ۱۳۲۹ شمسی، ایران با فشارهای همه‌جانبه و حداکثری دولت انگلیس مواجه شد که ناوگان خود را به خلیج‌فارس اعزام کرد تا مانع از فروش نفت ایران شود. تلاش کرد در فصل ۷ شورای امنیت بر علیه ایران قطعنامه بگیرد. به‌مدت ۵/۳ سال فروش نفت ایران را تقریباً قطع کرد. با مقاومت ملت ایران و بروز کودتا و ۲۵ سال دیکتاتوری در ایران، امروز نیز در تثبیت موقعیت خود در سند و انرژیی دیگر در حال پرداخت هزینه‌ایم. اما، ملت ما ملت بزرگی است و تاریخ ۷۰۰۰ ساله ما به‌راحتی چنین مواردی را در خود هضم و از آن عبور خواهد کرد.» دکتر عراقچی در مذاکرات خرید نفت از ایران در دوران مصدق، به آقای فوجیو، در پوشش خبرنگار روزنامه یومیوری ژاپن، اشاره کرد که با مصاحبه با دکتر مصداق، مذاکرات خرید نفت و شکست تحریم انگلیس را پیش‌برد و در سال ۱۹۸۱ وزیر کار ژاپن شد.

شاهد مثال دیگر این سیاستمدار ژاپن‌شناس درباره درایت و جسارت سیاست خارجه ژاپن، دهه هفتاد و بعد از شوک نفتی ۱۹۷۳، بود که توافق جدیدی میان ایران و ژاپن منعقد شد و ایران برای ۱۰ سال ۱۶۰ میلیون تن نفت ژاپن را تأمین و ژاپن را از بحران اقتصادی ناشی از شوک نفتی خارج کرد. هفتاد روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نخستین کشتی‌ای که برای خرید نفت به ایران آمد، کشتی World Ambassador ژاپنی بود که ۲۳۰ هزار تن نفت خرید. در دهه ۸۰ و در جریان جنگ نفتکش‌ها در خلیج‌فارس، نیز تنها نفتکش‌هایی که سالم در حال رفت‌وآمد به ایران بودند نفتکش‌های ژاپنی بودند.

دکتر عراقچی سیاست خارجی ژاپن را سیاستی هوشمندانه خواند و بر برخی اقتضائات ژاپنی‌ها و اتحاد آن با آمریکا نیز اشاره داشت و اذعان داشت ایران در مقام قضاوت نیست. وی تاریخ این روابط میان ایران و ژاپن را به نفع این کشور ارزیابی کرد که آن را به جایگاه دومی در دنیا و کشوری معتبر و خوشنام در دنیا و با قدرت اقتصادی بسیار بالا رسانده است.

آخرین مثال جسارت و درایت در سیاست خارجه ژاپن، سفر آقای آبه را به تهران، پس از چه سال، و دعوت ژاپن برای سفر دکتر روحانی به توکیو خواند و افزود: «در این شرایط سخت تحریمی، ژاپن مجدداً درایت سیاست خارجه خود را به‌کار انداخته است. به اعتقاد من این سیاست و درایت ژاپنی در تلفیق با جسارت و درایت ایرانی نتایج خوبی برای روابط دو کشور خواهد داشت.»

دکتر عراقچی سفر روز جمعه دکتر روحانی به توکیو را سفری یک‌روزه و کاری و در ادامه رایزنی‌های دو کشور در راستای اهداف ملی خود خواند و افزود: «هیچ توقع خواستی از این سفر نباید داشت. رفت‌وآمدهای دیپلماتیک جریانی مستمر است و با یک حرکت به نتیجه نخواهد رسید. روند دیپلماتیک روندی گام‌به‌گام، طاقت‌فرسا و طولانی است.»

دکتر عراقچی مصادف‌شدن اتفاقی این نشست با سفر قریب‌الوقوع دکتر روحانی، رئیس‌جمهور ایران به ژاپن را در پاسخ به سفر آقای آبه، نخست‌وزیر ژاپن، به ایران اتفاقی در بهترین زمان ممکن بیان کرد و ابراز امیدواری کرد مباحث مطرح در این نشست به پیشرفت روابط دو کشور کمک کند.

آقای سایتو، برگزاری این نشست را آن هم در زمان سفر آقای آبه به ایران پس از چهل سال و دیدار با مقام معظم رهبری، بسیار بااهمیت عنوان کرد و افزود: «نخست‌وزیر ژاپن در تلاش است برای برقراری پایداری در منطقه نقش داشته باشد و کشور ژاپن در سطوح مختلف در ارتباط نزدیک با ایران است و در جهت افزایش بیشتر روابط دو کشور، دکتر روحانی به‌زودی سفری به ژاپن خواهد داشت.» سایتو ضمن اشاره به شرایط دشواری که برای برقراری ارتباط با ایران وجود دارد، روابط اقتصادی دو کشور را در شرایط فعلی مکفی ندانست ولی افزود: «شرکت‌های ژاپنی به آینده ایران باور دارند و حضور خود را در ایران حفظ کرده‌اند. پروژه‌هایی نیز در جهت خدمت به مردم ایران در زمینه‌هایی همچون محیط‌زیست و مراقبت‌های پزشکی و پیشگیری و بلایای طبیعی اجرا کرده است. سفارت ژاپن در ایران همکاری خود را با شرکت‌های ژاپنی، و مرکز همکاری خاورمیانه جهت توسعه روابط اقتصادی دو کشور ادامه خواهد داد.» سایتو ضمن اشاره به این مطلب که مسیر پیش‌رو مسیر همواری نیست، بیان داشت: «معتقدم صرف‌نظر از دشواری‌ها، برای هر مشکلی راه‌حل مناسبی وجود دارد و مردم ایران و ژاپن با استفاده از درک کامل خود آن را خواهند یافت. گام‌به‌گام و بدون تعجیل، حفظ روابط نزدیک میان ایران و ژاپن میسر خواهد بود.»

دکتر عاملی، با توجه به گستره تاریخی ۱۵۰۰ ساله روابط ایران و ژاپن از زمان خسرو پرویز تا کنون، به‌سبب میزبانی این نشست با حضور معاون سیاسی وزارت امور خارجه، سفرا، و ژاپن‌شناسان و ژاپن‌دوستان ابراز خرسندی کرد و به نقل از دکتر نقی‌زاده که حق بزرگی بر گردن گروه مطالعات ژاپن دانشکده مطالعات جهان دارد افزود: «این دوره نود ساله روابط تجاری ایران و ژاپن قطعه کوچکی از تاریخی بزرگ است. حتی در حوزه تجاری، در زمان خسرو پرویز سکه‌های ایرانی در ژاپن یافت می‌شد و این نشان از حضور تجار ایرانی در ژاپن است.»

رئیس دانشکده مطالعات جهان از بدو تأسیس دانشکده مطالعات جهان که برخواسته و توسعه‌یافته مؤسسه مطالعات اروپا و آمریکای شمالی دانشگاه تهران بود، نگاه به شرق و کشورهایی را که سرمایه مهمی در جهان محسوب می‌شدند دغدغه این دانشکده دانست. مطالعات ژاپن از نخستین گروه‌های شکل‌گرفته در این دانشکده محسوب می‌شود که به همت دکتر نقی‌زاده راه‌اندازی شد.

ادامه سخنان دکتر عاملی به دو نکته مهم اختصاص یافت. در بخش نخست به اشتراک‌های ایران و ژاپن و قربانی‌بودن ژاپن در دو جنگ و ایجاد «ژاپن‌هراسی» اشاره کرد و افزود: «تبعیض‌شده درک عمیقی از تبعیض دارد. ژاپن‌هراسی در ابعاد گسترده‌ای با نمایش فیلم‌هایی از روابط و جنگ ژاپن و چین در آمریکا دنبال شد و آنقدر این رابطه را فجیع تصویر کردند که پس از بمباران شیمیایی مردم هیروشیما و ناکازاکی، انعکاس آن در میان مردم آمریکا این بود که چرا بمب را بر سر همه مردم ژاپن نریختند. در واقع پیش از بمباران، مردم ژاپن را با ژاپن‌هراسی کشته بودند.» این استاد علوم اجتماعی و ارتباطات به سنت «دیگری‌هراسی» اشاره کرد که سنتی تاریخی است و در هر دوره‌ای به سمت کشور و منطقه‌ای رفته است و چند دهه اخیر را «دهه هراس‌ بزرگ ‌ایجادکردن از اسلام و مسلمانان با محوریت ایران» نامید که این هراس بزرگ سبب شده است واقعیات ایران در جهان درست فهم نشود و افزود: «ایرانی که در جهان رتبه چهار نرخ رشد علم را داراست و در بسیاری از علوم بنیادین مثل شیمی، فیزیک، ریاضی، کامپیوتر، و زیست‌فناوری جایگاه طلا و نقره در المپیادهای جهانی دارد؛ ایرانی که در نانوفناوری و زیست‌فناوری و فناوری‌های آن و علوم‌شناختی که جزو پیشران‌های علم و فناوری در جهان است، رتبه ۱ تا ۱۰ جهان را داراست، امروز در این فضای دیگری‌هراسی گم شده است. ایرانی ریشه تاریخی در مهربانی دارد و همواره با مهربانی شناخته شده است و ادبیات آن پر است از مهربانی، سلام، معرفت، و احترام به دیگران. با ایرانی‌هراسی، شیعه‌هراسی و اسلام‌هراسی سه بار ما را تبعیض کرده‌اند و تبعیض مضاعفی است که بر ایران وارد می‌شود. ژاپن که خود تجربه‌ای مشابه داشته است، صرف‌نظر از الزامات و اجبارات حاکم، جایگاه فاخر و تمدنی ایران را می‌شناسد.»

نکته دوم سخنان دبیر شورای انقلاب فرهنگی، اشاره به مشترکات فرهنگی دو کشور داشت. خانواده‌گرایی و توجه به اصالت کشور و بومی‌گرایی را دو مورد مهم از این اشتراک‌ها بیان کرد و افزود: «خانواده‌گرایی از عناصر بارز و محترم جامعه ایرانی و ژاپنی است. همچنین، ژاپن همواره به سرمایه‌های ملی و بومی خود توجه داشته است. حتی امروز نیز که در ارتباط با جهان غرب و تجدد است، همواره در حفظ ابعاد بومی فرهنگ خود توجه نشان داده است. در جامعه ایرانی، به‌خصوص جامعه ایرانی اسلامی، صیانت از ابعاد ارزشی و انقلابی فرهنگ اسلامی- ایرانی اهمیت زیادی دارد.» دکتر عاملی همین دو عنصر را برای گره‌زدن ایران و ژاپن کافی دانست. همچنین، به عناصر مشترک دیگر از جمله علم‌گرایی، توجه به فناوری و فناورانه‌بودن اشاره کرد.

دکتر عاملی در خاتمه سخنان خود جمع سفرای پیشین ایران در ژاپن را در این نشست در کنار اتاق بازرگانی و کمیته مشترک بازرگانی ایران و ژاپن، آرامش‌بخش خواند و آن را سرمایه‌ای ارزش‌مند خطاب کرد.

در روز نخست و دوم این نشست، چهار نشست تخصصی با موضوعات روابط تجاری ایران و ژاپن، سفرای پیشین ایران در ژاپن، نشست نمایندگان شرکت‌های تجاری و نشست متخصصان حوزه انرژی برگزار شد.

در این نشست نمایشگاهی از کالاها، اسناد و تصاویر مرتبط با روابط تجاری ایران و ژاپن نیز به نمایش درآمد. اسناد و تصاویر با همراهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و وزارت امور خارجه گردآوری شد. همچنین، آقای حمید فتحعلی‌زاده کلکسیون کالاهای ژاپنی خود را عرضه داشت.

همچنین، «فرش المپیک ۲۰۲۰» نیز به نمایش حضار درآمد. زهره متین‌لادنی، طراح این فرش، بافت آن را در چهار تخته، متعاقب تفاهمنامه میان کمیته ملی المپیک ایران و شرکت سانای‌کارپت ژاپن بیان داشت که در موزه المپیک ایران، موزه المپیک ژاپن، موزه مونیخ و در کلکسیون شرکت سانای‌کارپت قرار خواهد گرفت. در طراحی آن دو کبوتر با برگ زیتون در منقار به نشانه صلح و دوستی که به جهانیان اهدا می‌کنند، و در حاشیه رنگ‌هایی به رنگ زرد، سبز، قرمز، مشکی و آبی نماد پنج قاره به نشانه همبستگی به کار رفته است. همچنین، در آن نمادهای ورزشی و در قسمت وسط و در تورنج، برج توکیو طراحی و بافته شده است. بافنده یک تخته این فرش در ژاپن، استاد حسین کاظمی و سه تخته دیگر آن استاد حامد حیدری، در تبریز است.

همچنین، در کتابخانه دانشکده نمایشگاهی از نشریات ژاپنی، مجموعه کتاب‌های اهدایی ژاپنی سازمان همکاری‌های بین‌المللی ژاپن و کتابخانه شخصی نادا میچی‌تارو، و منابع ژاپنی موجود در کتابخانه به سه زبان ژاپنی، انگلیسی و فارسی به نمایش درآمد. دکتر فریبا افکاری، رئیس کتابخانه دانشکده مطالعات جهان،  از فهرست‌نویسی منابع ژاپنی با کلیدواژه‌های ژاپنی برای نخستین‌بار در کتابخانه دانشکده مطالعات جهان خبر داد.