انجمن ایرانی مطالعات جهان

نشست «شهر مجازی، شهر پاکیزه: تحول مفهوم «شهر» و الگوی مطلوب شهر در دوران کرونا و پساکرونا» برگزار شد. نشست «شهر مجازی، شهر پاکیزه: تحول مفهوم «شهر» و الگوی مطلوب شهر در دوران کرونا و پساکرونا» از سلسله ‌نشست‌های مجازی «همه‌گیری کرونا و تحولات جهانی» با همکاری انجمن ایرانی مطالعات جهان و دانشکده مطالعات جهان روز چهارشنبه ۱۱ فروردین ۱۴۰۰ با سخنرانی دکتر سعیدرضا عاملی، استاد ارتباطات دانشگاه تهران، به صورت پخش زنده در کانال اینستاگرام دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.

دکتر عاملی در آغاز سخنرانی خود از ویروس کرونا به عنوان یک ویروس «همه جا حاضر» یاد کرد و گفت: ویروس کووید ۱۹ در سال ۲۰۱۹ از کشور چین آغاز ‌ و به سرعت در سطح جهان به صورت یک پدیده فراگیر شیوع پیدا کرد و ماهیت آن شبیه به ماهیت فضای مجازی است زیرا:

 
به عقیده این استاد ارتباطات، ویروس کرونا با این ویژگی‌ها مشوقی برای فاصله‌گذاری اجتماعی و اتصال‌گرایی در فضای مجازی است. چرا که در فضای فیزیکی الزاماتی برای سلامت به وجود آورد،‌از جمله اینکه اگر می خواهید سالم بمانید باید فاصله اجتماعی را رعایت کنید و در محیط ها و مکان های شلوغ حاضر نشوید. بنابراین کرونا عامل فشار و تقویت‌کننده فاصله‌ گرفتن از فضای فیزیکی و اتصال به فضای مجازی است. فضای مجازی، فضایی است دارای امکان اتصال به همگان، غیرمرکزی و غیرمکانی با حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی و مکانی. وجود اینترنت در این شرایط به ضرورتی برای ادامه زندگی تبدیل شد.
دکتر عاملی ضمن تاکید بر تمایز شهر فیزیکی و مجازی گفت: شهر برآمده از فضای کرونا، شهری هوشمند، پاکیزه و کاهش‌دهنده آلاینده‌های محیط‌زیست و عوامل تخریب شهری است. مهم‌ترین عوامل تخریب کننده شهرها عبارت اند از تخریب فضای سبز، آلودگی هوا، آلودگی‌های صوتی، آلودگی آب، تراکم جمعیت، ترافیک و نظام دیوان سالاری، تراکم جمعیت و ترافیک. شهرهای هوشمند راه‌حلی نسبی برای حفظ شرایط طبیعی، شرایط طبیعی-اضطراری، و شرایط اضطراری به شمار می رود. در این میان، شرایط طبیعی، آلوده به انواع آلودگی هاست که کلان شهرها را تبدیل به محیط طبیعی- اضطراری کرده است. شرایط طبیعی اضطراری نیز تحت تأثیر خطرات طبیعی مانند زلزله، سونامی، بارش های سیل آسا و غیره است. محیط مجازی نیز خود شرایط اضطرار خاصی دارد. فضای مجازی جایگزین شرایط طبیعی نیست، بلکه برای زندگی آسان در شرایط اضطرار کاربرد می‌یابد. شرایط مطلوب زندگی به‌دور از صنایع رقم می‌خورد و بدیهی است فضای مجازی، به‌طور عام، و فضای مجازی شهری، به‌طور خاص، سبب می‌شود آلودگی‌های ناشی از تردد ماشین، هواپیما و حتی روش‌های آلوده‌ساز کارخانه‌های کشور و تولید مواد تخریب‌کننده طبیعت مثل کاغذ، کاهش یابد.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه سخنرانی خود بیان کرد که شهرنشینی جدید مسیرهای فرهنگی جدیدی را به وجود آورده است، به این صورت که در شهرهای واقعی با اصالت و منبع اصلی ارتباط برقرار می کردیم و شهرنشینی ابعاد خاص خود را داشته است. اما زمانی که به سمت شهرهای مجازی پیش می رویم، با شهرهای بدون مرز، شهرهای چندفرهنگی و شهرهایی با غلبه گفتمان های تصویری و فرهنگی روبه رو می شویم که شامل بازنمایی های ذهنی است و هم بازنمایی های واقعی.
وی همچنین تاکید کرد که توجه به این نکته ضروری است که جمعیت جهان رو به افزایش است، و تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۷۰درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند بود و حتی می‌توان گفت جمعیت روستایی نیز شهروند شهرهای دو فضایی‌شده و شهرهای هوشمند خواهند بود. در این بین، عناوین متفاوتی برای سطح گره‌خوردن شهر با فناوری‌های فضای مجازی مورد استفاده قرار گرفته است: شهر دیجیتالی که رقومی و دارای ماهیت دیجیتال است، شهر باهوش و دارای قدرت بازخورد دادن (intelligent city)؛ شهر مجازی، به تعبیری شهر همه‌جاحاضر و معلق در فضا(ubiquitous city)  که در آن الگوریتم بدیل عمل موجود زنده و شکل‌دهنده فرایندها که برای حرکت از نقطه‌ای به نقطه دیگر و بازگشت به هریک از نقاط طراحی می‌شود و از آن به شهر سایبری نیز یاد می کنند چرا که محصول شبیه‌سازی انسانی است. شهر دیجیتالی با تأکید بر زیرساخت، جامعه متصل‌شده‌ای است که زیرساخت‌های ارتباطی پهن‌باند را برای مواجهه با نیازهای دولت‌ها، شهروندان و بخش‌های کسب‌وکار ترکیب می‌کند، با هدف ایجاد محیطی برای به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات، همکاری و تجارت در هر کجا و در هر شهر.
دکتر عاملی کلمه باهوش را به معنای تمرکز بر پاسخگویی به بازخورد و شیوه استفاده از فناوری اطلاعات به منظور تغییر زندگی و کار دانست و افزود: مفهوم باهوش به معنای توانایی پشتیبانی از یادگیری، توسعه فناوری و نوآوری در شهرهاست. بر این اساس، شهر دیجیتال لزوما باهوش نیست. اما هر شهر باهوشی، اجزای دیجیتال دارد. شهر همه‌جا حاضر (فراگیر) نیز بسط مفهوم شهر دیجیتالی و بازگوکننده در دسترس‌بودن گسترده آن است و هر شهروندی می‌تواند خدمات را از هر جایی و در هر زمانی از طریق اتصال به دستگاه دریافت کند. تفاوت این شهر با شهر مجازی در آن است که شهر مجازی عناصر شهری را از طریق بصری‌کردن آن درون فضای مجازی، بازتولید می‌کند. اما شهر فراگیر از طریق توسعه تراشه‌ها یا حسگرها در عناصر شهری ایجاد می‌شود. همچنین، شهر سایبری به‌معنای حضور شهر در فضای سایبری: سایبری‌بودن، حکومت و فضای کنترل مبتنی بر بازخورد اطلاعات و حکومت شهر است؛ همچنین، به‌معنای توجه به بخش‌های منفی فضای مجازی است، از جمله جرایم مجازی.
این استاد ارتباطات دانشگاه تهران در توضیح بیشتر درباره شهر هوشمند گفت شهر هوشمند «سیستم‌های یکپارچه و اندام‌واره‌ای» است مستلزم کار ارگانیک و به‌هم‌پیوسته و دارای رویکرد سیستمی، خدمات شهری و برنامه‌ای است. در این رویکرد، شهر هوشمند شبیه اندام‌واره‌ای است که دستگاه عصبی مصنوعی‌ای را گسترش می‌دهد و به شیوه‌ای هوشمندانه و مشارکتی رفتار می‌کند و ترکیبی است از شبکه‌های ارتباطاتی دیجیتالی (اعصاب)، هوش فراگیر (مغز)، حسگرها (ارگان‌های حسی) و نرم‌افزار (قابلیت شناختی و دانشی). شهر هوشمند شهری است که از فناوری‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی برای ایجاد اجزای زیرساخت‌های حیاتی و خدمات شهری (امور اداری، آموزش، سلامت، امنیت عمومی، املاک و مستغلات، حمل‌ونقل، آب و برق) به‌شکل آگاهانه‌تر، تعاملی‌تر و کارآمدتر استفاده می‌کند. شهر هوشمند شهری است که بتواند فناوری، اطلاعات و چشم‌انداز سیاسی را درون برنامه منسجم بهسازی شهری و خدماتی گرد هم آورد. از همین منظر طراحی شهر مجازی تهران در سال ۱۳۸۹ توسط تیم دانشگاه تهران، با همین نگاه صورت گرفته است. لذا، تهرانِ مجازی‌شده شهری است که در ۶۹ لایه، ۸ حوزه، و ۱۷۰۰ خدمات طراحی شده است. وی افزود: شهر هوشمند به ‌منظور حل چالش‌های شهری به وجود می آید. در شرایط کرونا، با چالش برگزاری کلاس‌های آموزشی و تأمین مایحتاج خانوارها، نحوه اجرای مشاغل و تعریف کار مواجهیم و در واقع، این چالش‌ها نوع خدمات شهر هوشمند را شکل می‌دهد. بر این اساس، در کانون شهر هوشمند «شهروندان» قرار دارند و هدف آن، رشد پایدار، بهبود کیفیت زندگی، رقابت‌پذیری اقتصادی، استفاده بهتر از منابع عمومی، کاهش هزینه‌های عملیاتی سازمانی و پشتیبانی از حل چالش‌های شهری و حرکت به‌سمت شهر منسجم‌تر است. لذا، شهرهای هوشمند الگوی واحدی ندارند و بر مبنای زیست‌بوم محیطی و شرایط طبیعت و اضطرار طراحی می‌شوند.
همچنین، منطق کلانی در فضای مجازی و به طور خاص در شهر مجازی (هوشمند) حاکم است با انتقاد به این باور که مباحث فلسفی فاقد پیامد واقعی است و صرفاً به‌ منزله امری ذهنی تلقی می‌شود، لذا نگاه فلسفی افراد را به‌ سمت منطق و الگوی فهم و اجرا نزدیک می‌سازد. اگر منطق فهم و اجرا را درست درک نکنیم، خسارت‌ها و هزینه‌های گزاف اجرایی را باید متحمل شویم. برای مثال، اگر توجه نکنیم که منطق کار در فضای مجازی، یک تلاش به‌منزله همه کار است، بنا بر منطق آنالوگ، گرفتار انجام‌دادن کارهای تکراری خواهیم شد.
دکتر عاملی در توضیح بیشتر منطق فضای مجازی برای تفکیک آن از مسائل فضای فیزیکی افزود: نکته اولی که در فضای مجازی، به ‌عنوان قاعده کلی، باید به آن توجه کنیم این است که چون با منطق اعداد مواجهیم، و فضای ذهن فضایی محاسباتی و ریاضی است که با شکل‌گیری محیط دیجیتال (رقومی)، ذهنیت‌ها قابلیت پیاده‌سازی قطعی پیدا کرده است. جهان مجازی با ظرفیت عملکردی الگوریتمی مثل ارگانی زنده عمل می‌کند، فکر می‌کند، راه می‌رود، تعامل می‌کند، کار انجام می‌دهد و توانایی بازخورد با تنوعی از پاسخ‌ها را دارد. از این منظر، جهان ذهن به هر ظرفیت و دامنه‌ای برسد، امکان تبدیل‌شدن به الگوریتم‌های عملیاتی و عینی را دارد. به‌همین دلیل است که دیگر جهان ذهنی آرمان‌ها و آرزوها و یا رویاها و تخیلات، امر نشدنی و خیالی تلقی نمی‌شود و امکان تحقق پیدا کرده است. هم باید ظرفیت‌های فکری و محاسبات ذهنی را بالا برد و هم ظرفیت و توان طراحی‌های مجازی را تقویت کرد. بر این مبنا اگر حوزه اندیشه‌ای و دانش‌های مرتبط با کیفیت زندگی، به‌سمت حل مسائل جامعه و تسهیل امور زندگی مردم حرکت کند، شاهد ظهور نوآوری‌های مثبت و اثرگذار خواهیم بود.
از این رو، دو منطق کلی بر شهر مجازی حاکم است: یکی منطق عام فضای مجازی که منطق شکل گیری فضای مجازی است و به توسعه جهانی انسان، توسعه جهانی دسترسی ها، رقابت با واقعیت و انعطاف در تکثرهای موازی می‌انجامد و دیگری منطق خاص شهر مجازی که بازگوکننده فلسفه وجودی شهر مجازی است و به معرفی راهبرد فلسفی به ما از طریق فهم «منطق خاص شهر مجازی» می انجامد. چهار منطق خاص شهر مجازی از دید دکتر عاملی عبارت بودند از:

فایل صوتی این سخنرانی در صفحه دانشکده مطالعات جهان در اینستاگرام به نشانی https://instagram.com/Iranian‌_studies_ut موجود است.