نشست تخصصی «بازی بزرگ اقتصادی؛ ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا» با حضور جمع زیادی از علاقهمندان به این موضوع و دانشجویان مطالعات منطقهای و مطالعات روسیه در روز دوشنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۸ در تالار حنانه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست که به همت گروه مطالعات روسیه، آسیای میانه و قفقاز دانشکده مطالعات جهان و انجمن علمی مطالعات جهان برگزار شد، چهار سخنران با اسامی زیر به سخنرانی پرداختند: دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد ژئوپلتیک و پژوهشگر ارشد حوزههای اقتصادی، بازرگانی و تجاری، دکتر خدایار براری، استادیار گروه مطالعات روسیه دانشگاه تهران، دکتر فرهاد پرند، رایزن بازرگانی سابق ایران در روسیه و مدرس دانشگاه و پژوهشگر ارشد در مرکز پژوهشهای بازرگانی، و داوود میرزاخانی، رایزن اقتصادی سابق سفارت ایران در روسیه و دستیار وزیر نیرو در امور کمیسیون دائمی روابط اقتصادی و تجاری ایران و روسیه. اداره این نشست را دکتر جهانگیر کرمی، دانشیار گروه مطالعات روسیه دانشکده برعهده داشت.
جمهوری اسلامی ایران با وجود قدرت و ظرفیت فراوان، در زمینه نهادگرایی منطقهای و میان منطقه در فشار ساختاری بینالمللی قرار دارد و هر گونه همکاری با نهادهای منطقهای برای تقویت قدرت و ظرفیتهای موجود بسیار راهگشا خواهد بود. از اینرو، در سالهای اخیر، دکتر مهدی سنایی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، برنامهای جدی برای ایجاد زیرساختهای نهادی و حقوقی لازم بهمنظور گسترش تعاملات کشورمان با منطقه گسترده اوراسیایی را در دستور کار خود قرار داده و خوشبختانه توانسته است گامهای مهمی در این زمینه بردارد. توافقنامه تجاری با این اتحادیه نیز در این راستا بوده است.
موضوع محوری در این نشست بررسی ابعاد مهم این نهاد و اهمیت آن برای منافع اقتصادی و تجاری جمهوری اسلامی ایران در حوزه اوراسیا بود و سخنرانان کوشیدند تا فرصتها و محدودیتهای ایران را در پیوند با این نهاد منطقهای بررسی کنند. هدف اصلی نشست آن بود که ضمن بیان دقیق منافع و مزایای همکاریهای منطقهای اوراسیایی ایران، محدودیتها، مشکلات و آسیبهای احتمالی نیز بررسی شود تا از این رهگذر بتوان مشاوره لازم را در اختیار دستاندرکاران کشور در نخستین تجربه همکاریهای میانمنطقهای قرار دهد.
دکتر براری به «ابعاد سیاسی اتحادیه اقتصادی اوراسیا» و معرفی این اتحادیه پرداخت. وی اتحادیه اقتصادی اوراسیا را سازمانی بینالمللی با هدف اقتصادی تعریف کرد؛ سازمانی که بینالدولی است و سند تأسیس آن در سال ۲۰۱۴ امضا شد. در بند چهارم توافقنامه این سازمان به چهار آزادی اشاره شده است: جابهجایی کالا، خدمات، سرمایه، و نیروی کار. در حال حاضر، پنج کشور عضو این اتحادیه هستند: بلاروس، روسیه و قزاقستان که مؤسس و مبتکر آن بودند و در ژانویه ۲۰۱۵ ارمنستان و ژوئن ۲۰۱۵ قرقیزستان بدان ملحق شدند. به گفته سرگی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، «۵۰ کشور درخواست برقراری روابط با این اتحادیه را دادهاند.»
در ادامه، دکتر براری به بیان دیدگاههای موجود در ایران در خصوص پیوستن به این اتحادیه پرداخت. برخی موافق پیوستن به این اتحادیهاند و در نقطه مقابل، برخی نیز منافع ناشی از پیوستن به آن را ناچیز ارزیابی میکنند. اما طیف دولتی عمدتاً موافق پیوستناند. وی خاطرنشان ساخت: زمانی برخی میگفتند که «راه ورود ایران به آسیای مرکزی و قفقاز از مسکو میگذرد»؛ یعنی معتقد بودند که باید ملاحظات روسیه را نیز در نظر گرفت. بر این اساس، برخی با این استدلال که اتحادیه اقتصادی اوراسیا طرحی روسی است، این سؤال را مطرح میکنند که «آیا حضور ایران در اتحادیه به معنای دنبالهروی از سیاستهای روسیه است؟»
اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۵/۱۹ تا ۲۰ میلیون کیلومترمربع وسعت و ۱۸۲ میلیون نفر جمعیت دارد که ۱۴۶ میلیون نفر آن جمعیت روسیه است. روسیه موتور محرکه این اتحادیه بهشمار میرود. از دهه ۹۰ در راستای همگرایی منطقهای، نخست در قالب سیآیاس ساختارهایی شکل گرفت. اما چون موفق نبود، روسیه به این نتیجه رسید که ساختارهای سنتی کارایی ندارد. در نتیجه سیاستهای نهادگرایانه روسیه، اتحادیه گمرکی و سپس اتحادیه اقتصادی اوراسیا شکل گرفت. دکتر براری اتحادیه اقتصادی اوراسیا را از نظر ساختار شبیه اتحادیه اروپا دانست و به نقل از پوتین افزود: «اتحادیه اقتصادی اوراسیا حلقه واصل طرح «یک کمربند، یک راه» چین با اتحادیه اروپاست.» روسیه طرح ارز مشترک را مطرح کرد که با مخالفت قزاقستان و بلاروس همراه شد، چون این دو کشور برخلاف روسیه عمدتاً بهدنبال منافع اقتصادیاند تا سیاسی. لوکاشنکو، رئیسجمهور بلاروس، درباره احیای شوروی صراحتاً اظهار داشت که «این امر نه عقلانی است و نه ما تمایلی به این کار داریم.»
دکتر براری افزود: پوتین خواهان احیای شوروی نیست، اما در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیشتر اهداف سیاسی را دنبال میکند. از نظر روسیه ساختار روابط بینالملل اکنون در مرحله گذار از یک- چندقطبی به دو- چندقطبی است؛ اگر فعلاً ساختار بینالملل به شکل ۱+X، یعنی یک ابرقدرت و چند قدرت بزرگ است، در صورتی که پیشرفت چین به همین شکل ادامه یابد و از نظر قدرت نظامی به پای آمریکا برسد، این ساختار به شکل ۲+X تغییر خواهد کرد. البته، روسها دیگر بیشتر از مفهوم چند «مرکز قدرت» بهجای «چند قطب» استفاده میکنند.
روسیه در عین همکاری با چین، با غرب نیز همکاری دارد تا موازنهسازی کند و نقش روسیه در منطقه ضعیف نشود؛ هم موازنهسازی موضوعی و هم موازنهسازی جغرافیایی در سیاست خارجی. دیگر مواردی که دکتر براری ضمن پرداختن به نهادگرایی روسی بدان اشاره کرد عبارت بود از اتحادیه اقتصادی اوراسیا و طرح یک کمربند، یک راه؛ اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کریدور شمال-جنوب؛ اتحادیه اقتصادی اوراسیا و مجمع کشورهای صادرکننده گاز؛ اتحادیه اقتصادی اوراسیا و آ.سه.آن؛ اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس که طبق اظهارات پوتین در نشست اخیر بریکس در برزیل، روسیه با توجه به اینکه سال ۲۰۲۰ ریاست دورهای بریکس را برعهده خواهد داشت، در صدد دعوت از اعضای سازمانهای اقتصادی منطقهای و قبل از همه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سیآیاس به نشست بریکس است.
دکتر براری با اشاره به ظرفیتهای روسیه و ایران، ادامه داد: روسیه با حمایت از پیوستن ایران به این اتحادیه، خواهان استفاده از ظرفیتهای ایران است. در مقابل، ایران نیز خواهان استفاده از ظرفیتهای روسیه است. وی در جمعبندی سخنان خود منافع سیاسی ناشی از پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا را، دستکم در چشماندازی کوتاهمدت، پررنگتر از منافع اقتصادی آن دانست و با توجه به تأکید ایران بر چندجانبهگرایی در سیاست خارجی و تقویت همکاری با کشورهای منطقه، حضور در این اتحادیه را فرصتی برای کشورمان ارزیابی کرد.
دکتر امیراحمدیان «جایگاه ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا» را بررسی کرد. وی به نقل از پوتین گفت: «آن کس که افسوس از بین رفتن اتحادیه شوروی را نخورد، قلب در سینه ندارد و آن کس که خواهان بازگشت آن نباشد، عقل در سر ندارد.» دکتر امیراحمدیان ضمن اشاره به اینکه موقعیت روسیه در سیستم جهانی در پنج سال گذشته به همراه روابط مهم بینالمللی این کشور بهطرز چشمگیری تغییر کرده است، این تغییر را بر هویت روسیه تأثیرگذار خواند، از جمله مرزهای این کشور را تغییر داده است؛ حس ملیت بازتعریف شده است و جهانبینی کاملاً متفاوت با سنت سه قرن گذشته ایجاد کرده است. به باور این استاد روسشناس درک آثار این تغییرات برای همه کسانی که نیاز به تعامل با روسیه دارند و بخش فزایندهای از جامعه جهانی است، ضروری است.
بهگفته دکتر امیراحمدیان فدراسیون روسیه در طول ۱۲۵۰ سال یا حتی پیش از رسمی بودن آن، نهتنها نام خود بلکه هویت خود را بارها و بارها تغییر داده است، در حالی که ویژگیهای اصلی را حفظ کرده است و مرزهای خود را سیار میداند. این روند احتمالاً در آینده نیز ادامه خواهد یافت.
به باور دکتر امیراحمدیان، ایران با ۲۰۴۰ کیلومتر مرز دریایی در جنوب و ۶۷۰ کیلومتر مرز دریایی در شمال، توانایی تبدیلشدن به کشوری دریایی را داراست و این ظرفیت مغفول مانده است. وی با تأکید بر گسترش روابط ایران با تمامی کشورها، تمرکز صرف به کشورهای منطقه را کافی ندانست.
وی با تأکید بر تولید ناخالص ملی، نرخ واردات و صادرات، موانع ارتباط زمینی، نقش کمرنگ ایران در توافقنامههای منطقهای از جمله اکو، و ویژگی خاص ایران که نمیتواند متحد استراتژیک و ایدئولوژیک داشته باشد، الحاق به این اتحادیه را چندان راهحل مناسبی ندانست، بلکه توسعه پایدار، اتکا به نیروهای جوان کشور، ایجاد منطقه ژئوپولیتیکی مستقل و اتکا به اقتصاد داخلی، و تدوین برنامههای آمایش سرزمین را مناسب دانست.
عنوان سخنرانی میرزاخانی، «الزامات پیادهسازی موافقنامه موقت تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه» بود. وی ضمن ابراز خرسندی از تداول واژه «اوراسیا» در متون سیاسی و اقتصادی کشور، ابراز امیدواری کرد پس از امضای این موافقنامه روابط برونمرزی اقتصادی ایران با تجربهای ثمربخش همراه شود. میرزاخانی با اشاره به بحران اوکراین و تصمیم این کشور در الحاق به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، با تشویق مالی پوتین، این حوزه را شایسته پژوهشهای دانشگاهی جدی خواند. به بیان وی، پاشنه آشیل ایران در رابطه با توافقنامه موقت تجارت آزاد با اوراسیا بحث اجراست. مقدمات امضای این توافقنامه به سال ۱۳۹۴ بازمیگردد و در سال ۱۳۹۶ امضا شد. در سال ۱۳۹۸ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و اکنون ۲۰ روز از مرحله اجراییسازی آن گذشته است. میرزاخانی ضمن بیان این مطلب که این توافقنامه نخستین تجربه ایران برای ورود به تجارت آزاد منطقه بوده است و با انتقاد از کاهلی و سستی در سطوح میانه اداری کشور و بخشینگربودن و بینالمللینبودن نهادها و سازمانهای کشور، از عدمبرداشتن گام جدی در اجراییکردن این توافقنامه ابراز تأسف کرد، بهطوری که هیچ کالای جدیای میان ایران و این اتحادیه رد و بدل نشده است و افزود: «ایران تنها کشوری است که پس از جنگ جهانی دوم و در شرایط شدیدترین تحریمهای بینالمللی موفق به امضای موافقنامه تجارت آزاد شده است و این فرصت را باید مغتنم شمرد و در حفظ و حراست از آن و مهمتر، اجرای آن کوشش جدی کرد.»
نظر به اینکه بخشهای مختلف درگیر در توافقنامه، از جمله سازمان توسعه و تجارت، گمرک، استاندارد، قرنطینه، و وزارت کشور بر اساس فصول نهگانه متن موافقنامه عمل نمیکنند، کارگروههای مشترکی تأسیس شده است تا به طرف اوراسیایی معرفی شود. همچنین، دبیرخانه تجارت اقتصادی اوراسیا نیز باید راهاندازی شود. میرزاخانی با بیان این مطلب که اکنون ۸۶۰ قلم کالا مشمول تعرفه شده است و تا سه سال باید تمامی کالاهای دو طرف مشمول تعرفه شود، همچنین یک سال پس از آغاز مرحله اجراییشدن موافقنامه موقت، باید مذاکرات برای دائمیکردن آن آغاز گردد، اقدام عاجل و تدبیرنگرانه به این امر را ضروری دانست تا فرصت پیشروی کشور برای ورود به تجارت آزاد در منطقه از میان نرود.
دکتر پرند نیز «پیامدهای تجارت ترجیحی با اوراسیا، فرصت و چالشها»ی آن را بررسی کرد. وی از دو دیدگاه علمی و تجربی به تبیین موضوع پرداخت.
نخست از دیدگاه علمی به پایاننامهای با عنوان «پیامدهای برقراری ترتیبات تجارت ترجیحی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر تجارت غیرنفتی ایران» اشاره کرد. مباحث تعرفهها و تأثیر تعرفهها بر درآمد دولت و تراز تجاری، و بحث انحراف تجارت یا ایجاد آن در این پژوهش بررسی شده است. بر پایه این بررسی، این اتحادیه برای ایران ۲۵ میلیون دلار ایجاد تجارت و ۱۵ میلیون دلار انحراف تجارت خواهد داشت.
در خصوص شاخصهای اقتصادی اتحادیه اوراسیا، بر منابع نفت و گاز ایران اشاره کرد و مهمترین مورد برای ایران را بحث فناوری خواند که از طریق این اتحادیه چندان تأمین نخواهد شد. در بخش جمعیت و کالاهای همگن ایرانی این اتحادیه را بازار مناسبی برای ایران دانست.
دکتر پرند با اشاره به این مطلب که بیشترین سهم صادرات و واردات را در این اتحادیه روسیه داراست، حل و فصل مسائل و مشکلات را با روسیه برابر با کل اوراسیا عنوان کرد، که بهترین موقعیت همگرایی خواهد بود و زمینه را برای ورود ایران به بازارهای جهانی و سازمان تجارت جهانی فراهم خواهد کرد.
دکتر پرند به اعمال تحریمهای آمریکا علیه روسیه اشاره کرد که در سال ۲۰۱۴ حجم واردات این کشور را تقلیل داد. اما در سال ۲۰۱۶ روسیه در قالب این اتحادیه بر شرایط تسلط یافت و در سال ۲۰۱۷ به رشد رسید.
وی صادرات مواد غذایی ایران به اوراسیا را دارای روند رو به رشد خطاب کرد که پیش از امضای این توافقنامه آغاز شده است و با انتقاد از ساختار غیرمتنوع تولید کشور، بر حفظ اقلام غذایی تولید داخلی تأکید کرد.
دکتر پرند مفاد تفاهمنامه اوراسیا را در سه بخش قوانین و مقررات، بخش اجرا و بخش قضایی برشمرد که در نه فصل تنظیم شده است و شباهت زیادی به کمیسیون اتحادیه اروپا دارد.
وی با اشاره به اینکه کاهش تعرفه چندان مؤثر نیست، مشکل عمده را در بخش تولید باکیفیت و رقابتی و فروش مستقیم، همچنین حفظ و استمرار آن دانست. همچنین، بر بازاریابی حرفهای و افزایش تعداد شرکتهای بزرگ تأکید داشت.
دکتر پرند وجود مناطق آزاد تجاری را بسیار مفید خواند که ۷۰ منطقه را در اوراسیا شامل میشود و بر ارتباطات منطقه آزاد مغری با منطقه آزاد ارس، و منطقه آزاد ارمنستان با منطقه آزاد انزلی تأکید ویژه داشت. وی با بیان اینکه نقش منطقه آزاد بیشتر صادرات و ایجاد فرصتهای تجاری است، از وضعیت مناطق آزاد کشور انتقاد کرد که بیشتر نقش وارداتی و گریز مالیاتی را داراست. به بیان وی، ایران موقعیت پولتیکی برجستهای دارد و عدم استفاده از این موقعیت ضعف خود ماست. وی بر تقویت کریدور شمال و جنوب و تقویت چابهار، انزلی، لوتوس و شرکتهای حملونقل هندی و بر موقعیت کشورهایی که میان ایران و اوراسیا قراردارند، ایجاد پارکهای صنعتی مشترک با روسیه، و همگنی بالای کالاهای ایرانی با بازار تجارت اقتصادی، تأکید داشت.
به گفته دکتر پرند امضای این تفاهمنامه بهمنزله کاهش ریسک برای ورود به سازمانهای بزرگتر است، بهشرط آنکه استراتژی و برنامهریزی مناسب داشته باشیم و سازمانهای ما همگن و چابک عمل کنند و موانع بانکی از میان برداشته شود.
دکتر کرمی در جمعبندی این نشست گفت: «متأسفانه بهدلیل سیاست آمریکایی انکار ایران در مناطق پیرامونی، کشورمان دچار نوعی انزوای نهادی منطقهای شده است. همسایگان ما عضو چندین نهاد و سازمان منطقهای هستند و قطعنامهها و بیانیههای بسیاری بر علیه کشور به تصویب میرسانند. لذا، ایران تلاش دارد به این نهادها وارد شود. در سال ۱۹۹۱، پس از بحران خلیج فارس، ایران کوشید به عضویت شورای همکاری خلیج فارس در آید که بهدلیل نارضایتی عربستان امکان عضویت نیافت و همچنان این در به روی ایران بسته مانده است. نزدیک به دو دهه از درخواست عضویت ایران به سازمان همکاریهای شانگهای میگذرد، ولی همچنان عضو ناظر باقی مانده است، در حالی که کشورهای هند و پاکستان در مدت کوتاهی عضو این سازمان شدهاند. بنابراین، ورود ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا را باید از منظر کاهش انزوای نهادی ایران در منطقه دید. همچنین، دنیای امروز دنیای همگرایی اقتصادی منطقهای است. اتحادیه اروپا، نفتا، آسهآن و دهها نهاد منطقهای، مناطق مختلف را تحت پوشش خود دارند و ایران نمیتواند نسبت به همگرایی منطقهای و میانمنطقهای بیتفاوت باشد. از طرفی، در بحث همسایگی، گسترش همکاری با این کشورها چه به شکل دوجانبه و چه به شکل منطقهای ضروری است و طبیعتاً همکاری نهادی روابط دوجانبه را نیز تقویت خواهد کرد.»
این نشست با پرسش حضار و پاسخ سخنرانان به کار خود خاتمه داد.