هفتمین نشست مؤسسه مطالعات آمریکای شمالی و اروپا، از سلسله‌نشست‌های مطالعات غربی با رویکرد ایرانی، با سخنرانی دکتر محمدرضا ریخته‌گران، دانشیار گروه فلسفه دانشکده ادبیات و علوم انسانی در روز دوشنبه ۲۱ خرداد ۱۳۹۷ در تالار ایران دانشکده مطالعات جهان با عنوان «گفتاری در باب فرهنگ و تمدن ایران» برگزار شد.

دکتر ریخته‌گران در مقدمه سخنرانی خود با دو نگاه سیاسی و فرهنگی به ایران، و ذکر مختصری از تاریخچه شکل‌گیری فلات ایران و امپراتوری بزرگ ایران، به سخن هگل درباره ایران استناد کردند که «اصل تکامل با ایران آغاز می‌شود.» ایرانیان نخستین قوم تاریخ و نخستین امپراتوری ازمیان‌رفته تاریخ بوده‌اند. موقعیت جغرافیایی ایران و قرارگرفتن آن در سر چهارراه عبور مشرق به مغرب، و شمال به جنوب سبب شده است که آثاری از این فرهنگ‌ها را دریافت و آثاری بر این فرهنگ‌ها برجای‌گذارد.

ایشان با بیان این مطلب که در حوزه تاریخ و تمدن می‌توان از شرق مطلق و غرب ‌مطلق سخن گفت، شرق را به سه دسته شرق توران، شرق ایران، و شرق یونان تقسیم کرد که ایران در جایگاه میانه شرق است. دکتر ریخته‌گران با اشاره به شاهنامه انطباق این بخش‌بندی با شاه اسطوره‌ای ایران باستان، فریدون، را بیان داشت. دو بنیان تفکر چینی‌ها بر نیستی است و به آناتمان باوردارند و اعتقاد هندی‌ها به آتمان، خودواقعی است که جهت اثباتی و مثبت و عینی پیدامی‌کند. این کلیت مثبت را در ایران می‌یابیم که در آیین مزدایی به‌صورت دیانا تجلی می‌یابد. به اعتقاد زبان‌شناسان، دیانا با دین هم‌ریشه است. هر چه از شرق دور و به سمت غرب و یونان پیش می‌رویم، سیر از روح به سمت جسم صرف محقق می‌شود.

دکتر ریخته‌گران با بیان این مطلب که ایران وضعیتی میان جسم و روح است، با استناد به عرفان مرحله برزخ میان روح و جسم را مقام دل نامید که هم وجوه جسمانی دارد و هم وجوه روحانی. لذا، تمدن ایران را تمدن عالم معرفی کرد که تمدن میانه است. استاد فلسفه دانشگاه تهران چشم دل در روح و چشم سر را در قدرت دانست و تمدن ایران را میان چشم سر و چشم سرّ عنوان کرد که جامع شرق و غرب است و وقتی چشم سر به‌کار می‌آید پای عشق نیز به‌میان می‌آید. ایشان سرزمین ایران را سرزمین عشق و خوان ایران را خوان عشق نامید. به بیان ایشان، ایران مجمع شرق و غرب است؛ عالمی که نه معقول محض است و نه محسوس محض، بلکه عالم مثال است که در اندیشه ایران مزدایی و شیعی محل بحث بوده است.

دکتر ریخته‌گران بخش دوم سخنان خود را به ایران اسلامی اختصاص داد؛ ظهور اسلام و مواجهه با اسلام و مطلق‌شدن حقیقت مقیده دوره‌های قبلی و آنچه در فلسفه و عرفان به آن تغییر اسم و حقیقت می‌گویند. اسلام جامعیت ظاهر و باطن، و صورت و معنا و کلیت آن است. ایشان همچنین، درباره روبه‌روشدن ایرانی‌ها با تصوف گفت هم در آیین مزدایی و هم در عرفان اسلامی سخن از عشق و حب است. دکتر ریخته‌گران با نقل از کلمن در کتاب چهار جلدی خود با عنوان اسلام ایرانی، گفت منظور از اسلام ایرانی اسلامی نیست که ایرانیان ساخته باشند، بلکه منظور مواجهه ایرانیان با اسلام است که در روح و وجود ایرانیان چه حادث کرد. هر قومی در مواجهه با اسلام صورت قومی خود را به آن می‌دهد. ایشان در باب تقدس زبان فارسی نیز آن را زبان دل و وجهه معنوی و باطنی اسلام دانست که سرانجام طایفه سلمان رواج خواهند داد و با ذکر آیه «به‌زودی خداوند قومی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و آن‌ها نیز او را دوست می‌دارند.» بیان داشت که بسیاری از مفسران این قوم را قوم ایرانی دانسته‌اند. همچنین، به نقش ایرانیان در ترویج اسلام و حتی صرف‌ونحو عربی پرداخت.

دکتر ریخته‌گران با انتقاد از اینکه امروز پیوند ما با ایران فرهنگی سست شده است، از کشمش پدیدآمده میان ایران سیاسی و ایران فرهنگی سخن گفت. به‌بیان ایشان، «نه‌آنکه ایران سیاسی مشکل داشته باشد، بلکه باید ضمن حفظ ارتباط با ایران فرهنگی، ایران سیاسی را نیز در جای خود داشته باشیم.»

در خاتمه نشست، پرسش و پاسخ نیز برگزار شد.

گزیده‌ای از کتاب‌ها دکتر محمدرضا ریخته‌گران به‌شرح زیر است.

• هویت غربی، پژوهشگان مطالعت فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۴٫
• هنر و زیبایی‌شناسی در شرق آسیا، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۸٫
• حقیقت و نسبت آن با هنر، سوره مهر، ۱۳۸۵
• هنر از دیدگاه مارتین هایدگر، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۴٫
• پدیدارشناسی هنر مدرنیته، نشر ساقی، ۱۳۸۲٫
• منطق و مبحث علم هرمنوتیک، نشر کنگره، ۱۳۷۸٫

همچنین از جمله مقالات چاپ‌شده ایشان:

• نقش ویلهلم دیلتای در پایه‌گذاری علوم انسانی و دفاع از عینیت آن، غرب‌شناسی بنیادی، ۱۳۹۷٫
• مبانی فلسفه تطبیقی از دیدگاه هانری کربن، فلسفه، ۱۳۸۴٫