یازدهمین جلسه سخنرانی کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی شدن جهان توسط دکتر احسان شاه قاسمی، استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران،  روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ در تالار  ایران دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.

در ابتدای جلسه، دکتر شاه قاسمی در مورد مزایا و معایب پژوهش آنلاین و وضعیت آن در برخی کشورها صحبت کرده و در تعریف پیرامون مبحث پژوهش آنلاین گفت: پژوهش آنلاین پژوهشی است که با استفاده از پلتفرم‌های فضای مجازی صورت می‌گیرد و بنابراین پژوهش آنلاین الزاما به معنای پژوهش امور آنلاین نیست، بلکه حوزه گسترده‌تری را در بر می‌گیرد.

عضو کرسی یونسکو در در دانشگاه تهران در ادامه افزود: بنابر اطلاعاتی که در زندگی روزمره شاهد آن هستیم، فعالیت در حوزه پژوهش آنلاین افزایش پیدا کرده است و این برمی‌گردد به دو دلیل یکی اینکه در حال حاضر تعداد زیادی از افراد آنلاین هستند و نیز زیرساخت‌های قابل اتکاتر و سنجش دقیق‌تری نسبت به گذشته در این حوزه به وجود آمده است، همان طور که از آن در رأی گیری‌ها، برنامه‌های تلویزیون و غیره استفاده می‌شود.

استادیار دانشکده علوم اجتماعی در ادامه به بیان تاریخچه‌ مختصری از پژوهش آنلاین پرداخت و گفت: در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ پژوهش آنلاین و به ویژه پژوهش اجتماعی آنلاین، وجود نداشت چون اولاً اینترنت برای مقاصد نظامی طراحی شده بود.، ثانیاً این قدر حوزه محدودی داشت که نمی‌شد آن را “اجتماعی” دانست، و ثالثاً پیش ویندوز کار کردن با این سیستم‌ها در جهان، چنان دشوار بود که پژوهشگران علاقه‌ای به استفاده از آن نشان نمی‌دادند. با این حال در دهه‌های ۹۰-۱۹۸۰ افراد خلاقی شروع به انجام پژوهش‌هایی (که در آن زمان با نرم افزار DOS و دیگر امکانات مشابه آن صورت می‌گرفت و بعداً با از راه رسیدن ویندوز سرعت زیادی یافت) کردند. در دهه اول هزاره سوم این پژوهش‌ها بیشتر و در سال  ۲۰۰۸، هفده درصد پژوهش‌های بازاریابی، در فضای آنلاین صورت می‌گرفت و این فعالیت دائماً در حال افزایش بود.

دکتر شاه قاسمی در ادامه افزود: در دو دهه گذشته پژوهش در فضای مجازی رشد بیشتری داشته و با گسترش فضای مجازی به ابعاد جدیدی از زندگی انسان‌ها مطمئنا این پژوهش‌ها در سال‌های آینده همچنان به رشد سرسام آور خود ادامه خواهند داد. پژوهش در فضای مجازی به لحاظ مالی ارزان است و با کمی خلاقیت می‌توان یک پیمایش ملی را با هزینه تقریبا صفر به انجام رساند. داده‌های حاصل از پژوهش مجازی نیاز به ورود مجدد به نرم افزارهای تحلیل ندارند و مستقیما از پلتفرم پیمایشی به نرم افزارهایی مثل ای پی اس اس، ایموس، لیزرل و غیره وارد می شوند. به دلیل گمنامی –مفروض- در فضای مجازی، احتمال صداقت پاسخگویان در پژوهش‌هایی که مسائل حساس و شخصی را بررسی می‌کنند، بالاتر می‌رود.

وی همچنین خاطر نشان کرد که: اینترنت امکانات بی‌سابقه‌ای برای دانشجویان در کشورهای فقیر فراهم آورده تا با دسترسی تقریبا برابر، پژوهش‌های اسنادی ارزشمندی را انجام بدهند. بازاریابان با کمک اینترنت توانسته‌اند یافته‌های راهبردی در مورد مشتریان و سلیقه‌های آن ها به دست بیاورند و سرویس‌های تأمین ویدئو و “ویدئو درخواست محور” توانسته‌اند با تحلیل پلتفرم‌ها و پایگاه داده‌های خود یافته‌های ارزشمندی در مورد سلائق و علائق مخاطبان ارائه کنند.

دکتر شاه قاسمی در خصوص مزایای پژوهش آنلاین به مواردی همچون کاهش هزینه‌ها، کاهش حجم کار، دسترسی سریع و بهتر به منابع و اطلاعات، گرفتن حمایت‌های مالی بسیار کم برای پژوهشگران جوان، برقراری ارتباطات علمی بین دانشجویان و اساتید داخلی و خارجی، بوجود آمدن رقابت عادلانه‌تر و وجود یک فضای تقریبا پاک و عاری از هرگونه سوگیری، اشاره کرد.

استادیار دانشگاه تهران در ادامه و در بخش دوم، به معرفی پژوهشی که به صورت آنلاین روی ۱۷۵۲ پاسخگوی آمریکایی در ۵۰ ایالت آمریکا انجام داده بود پرداخت و افزود: این مزایا مرا واداشت تا در حوزه مورد علاقه خودم که نگرش مردم آمریکا به مردم ایران و تاثیر رسانه بر این نگرش است پژوهشی را به صورت آنلاین انجام بدهم. ۱۷۵۲ پرسشنامه آنلاین حاوی پرسش‌های کمّی و کیفی در تابستان ۱۳۹۳ گردآوری شدند و داده‌های این پرسشنامه ابتدا به روش دستی مقوله بندی و کدگذاری شدند، و سپس این یافته‌ها در مرحله اول با نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس و در مرحله دوم با نرم‌افزار ایموس تحلیل شدند و مدلی برای سنجش ارتباط متغیرها ترسیم و ارائه شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که حدود ۳۹ درصد از آمریکایی‌ها نگرش منفی نسبت به مردم ایران دارند و این در حالی است که تنها ۲۰ درصد از آن‌ها با شنیدن عبارت «یک شهروند ایرانی» انگاره‌های بین فرهنگی مثبتی به ذهنشان می‌رسید. همچنین، تحلیل تقاطعی یافته‌های کیفی و کمّی نشان داد که نگرش استثناگرایی آمریکایی و آمریکای مرکزی و همچنین نگرش منفی نسبت به دولت ایران، با انگاره‌های بین فرهنگی منفی از مردم ایران، رابطه مستقیم دارند.  و مهم‌تر از همه، پاسخ‌گویان آمریکایی که دارای انگاره‌های بین فرهنگی منفی از مردم ایران بودند بیشتر تمایل داشتند رسانه‌ها را به عنوان منبع انگاره‌های بین فرهنگی خود معرفی کنند، در حالی که شهروندان آمریکایی که انگاره‌های بین فرهنگی مثبتی از مردم ایران گزارش کرده بودند، بیشتر احتمال داشت که این انگاره‌ها را نتیجه تعاملات شخصی خود با یک ایرانی بدانند.

دکتر شاه قاسمی در پایان سخنان خود به پرسش‌هایی که توسط شرکت کنندگان در جلسه مطرح شد، پاسخ داد.

در ادامه جلسه دکتر سعید رضا عاملی رئیس کرسی یونسکو ضمن تشکر و قدردانی از دکتر شاه قاسمی به این نکته اشاره کرد که: بحث روش‌های تحقیق در فضای مجازی پر دامنه بوده و نیازمند این است که ما این بحث را گسترش بدهیم همانند مطالعات شبکه‌ای در فضای مجازی شبکه‌ای، امروزه ابزارهای زیادی پیدا کرده و دامنه‌های خیلی گسترده‌ای را برای تحقیق فراهم آورده است. بحث اعتماد به تحقیق، روایی تحقیق در فضای مجازی، روش نمونه گیری در محیط مجازی و بحث اشباع کیفی یافته‌های تحقیق، این موارد شامل حوزه‌هایی است که پیچیدگی‌های خاص خودشان را دارند.

وی همچنین یادآور شد که: هم اکنون نظر سنجی‌هایی که به صورت تصادفی و توزیع جغرافیایی در سطح ملی در رابطه با انتخابات ریاست جمهوری صورت می‌گیرد، از امکانات تلفنی و تلگرامی استفاده می‌کنند، تا بتوانند نظرسنجی‌ها را به صورت چند وجهی انجام دهند تا در مجموع به یک اعتماد نظری برسند.

رییس کرسی یونسکو در دانشگاه تهران در ادامه افزود: واقعیت این است که ما با عرصه گسترده‌ای از انتقال ها از فضای فیزیکی به فضای مجازی مواجه می‌شویم، تحقیق می‌تواند الگوریتم‌هایی را پیدا کند که این الگوریتم‌ها، داده را متناسب با خواست ما تنظیم کند. “الگوریتم” یعنی زبان ریاضی‌ای که بر مبنای فرایندهایی که در بستر صفر و یک طراحی می‌شود، زمینه را باز می‌کند. بدین معنی که اگر ما قدم اول را برداشتیم به ما نشان می‌دهد که این مهم در قدم اول می‌تواند صورت بگیرد یا خیر و شدن یا نشدن را در نمودار جریان عملکرد، قابل پیش بینی می‌کند. در قدم بعدی هم ۰ و ۱ همین موقعیت را تعریف می‌کند، و این مسیر طی می‌شود تا به هدف داده‌ای خود برسد. حوزه الگوریتمی خیلی حوزه بزرگی شده است به گونه‌ای که ۴۵ درصد فراوانی واژگانی‌ای که در حوزه فضای مجازی وجود دارد و مورد بحث قرار می گیرد در حوزه “الگوریتم” است. لذا زمینه گسترده‌ای را فراهم آورده است، ضمن اینکه الگوریتم‌ها را موجودات زنده می‌دانند که همانند مغز انسان عمل می‌کنند. مشابه داده‌هایی که ما در مغز خود فرایند می‌کنیم و خواسته‌هایی را می‌طلبیم، و پس از آن منتظر بازخورد هستیم، همه بر اساس معادلات ریاضی تنظیم می‌شود به همین شکل است که امروزه تحقیق در محیط مجازی زبان ریاضی پیدا کرده است و کسی در تحقیق در محیط مجازی موفق‌تر است که از ظرفیت‌های زبان و معادلات ریاضی بهتری برخوردار باشد. و در این موقعیت است که علوم انسانی با علوم ریاضی، احتمالات، آمار و زبان برنامه‌نویسی پیوند می‌خورد و اهمیت آن در حوزه علوم انسانی روز به روز بیشتر می‌شود. و ما ناگزیر هستیم در آینده برای علاقه‌مندانی که می‌خواهند در حوزه فضای مجازی پژوهش کنند کارگاه‌هایی را پیش بینی کنیم که تا حدودی زبان الگوریتم در حوزه پژوهش در فضای مجازی را آموزش دهند.