نشست «فرهنگ اقتصادی اشتراک داده» برگزار شد. نشست «فرهنگ اقتصادی اشتراک داده» از سلسله سخنرانی های کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی با همکاری انجمن ایرانی مطالعات جهان روز ۱۴ تیر ۹۶ در دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.

در ابتدای سخنرانی دکتر احسان شاه قاسمی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در رابطه با بحث اقتصاد داده‌ها بیان کرد: موضوع اشتراک داده‌ها همزمان با رسانه‌‌های نوین نمود پیدا کرده است و جزء رسانه‌های سنتی هم می‌تواند قرار بگیرد. یکی از مهم‌ترین مباحثی که چند سال اخیر با آن رو به رو هستیم و تغییراتی در آن بوجود آمده است بحث همگرایی است بدین معنی که داده‌ها وجود دارند و دستگاه‌ها نیز همگرا شده‌اند.

سپس آقای ابراهیم محسنی آهویی، دانشجوی دکتری مطالعات ارتباطات و رسانه‌های نوین در دانشگاه وین سخنرانی خود را در دو حوزه، یکی معرفی پژوهش خود و دیگری آشنایی با جدیدترین روندهایی که در این حوزه در حال وقوع است، آغاز کرد.

آقای محسنی آهویی هدف از ارائه بحث اقتصاد اشتراک داده را به طور مشخص ایجاد یک مطالبه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دانست و بیان داشت: «به این دلیل که ابعاد اخیر داده و اشتراک داده ما را به سمت شرایطی سوق داده که اگر پیش‌بینی لازم برای این رخداد نکرده باشیم بحران‌های حقوقی و اجتماعی پیامد آن، غیر قابل جبران خواهد بود؛ ارائه و مطالبه حاضر ضرورت دارد. شاید آن وظیفه‌ای که در تظلم کارل مارکس بر عهده کارگران جهان  گذاشته شد که: «کارگران جهان به پا خیزید» یا یورگن هابرماس به دانشجویان متوسل می‌شود که: «دانشجویان جهان به پا خیزید»، امروز و در زمینه صیانت از حق عمومی در عرصه اقتصاد اشتراک داده، به دلایل فنی و همچنین به دلیل تباین منافع، این تظلم را نه می‌توان به کارگر و نه به دانشجو و نه به عموم مردم ارجاع داد و برای همین امروزه باید گفت: «متخصصین متعهد جهان به پا خیزید و در خصوص تضییع حقوق عمومی از سوی اقتصاد نئولیبرالیسم آگاهی‌افزایی کنید». «این غارتگری، به ویژه توسط شرکت‌های چند ملیتی دیجیتال که در گذشته به عنوان امپراتوری مجازی در اندیشه‌های استاد بزرگوار، جناب آقای دکتر عاملی در سال  ۲۰۱۰ مشخص شد و مورد مطالعه قرار گرفت، در حال وقوع است و لذا، لازم است که متخصصین متعهد را به مدد بجوییم».

محسنی آهویی در ادامه به یک تقسیم‌بندی ابتکاری دوره‌های تاریخی اینترنت پرداخت و گفت: «ما در ارتباط با تاریخ اینترنت ۳ فاز را می‌توانیم متمایز ‌کنیم: فاز ۱ مرحله توسعه نت و مبتنی بر پلتفرم FTPs است که هدف آن منتقل کردن فایل‌های صوتی، تصویری، موسیقی و غیر آن در بین ابزارهای مختلف بود. سپس، فاز ۲ که مرحله توسعه وب است، پدیدار شد که مبتنی بر پلتفرم HTML بود و هنوز هم بقایایی از آن موجود است. هدف این فاز، تسهیم کردن و به اشتراک گذاشتن اطلاعات است. در نهایت، فاز ۳ با توسعه وب ۲ و مبتنی بر پلتفرم HTML پیشرفته یا وب تعاملی است که ما در آن با "ابر" سرو کار داریم و ضمناً و از همه مهمتر، در اینجا، ما به جای اطلاعات از داده استفاده می‌کنیم».

وی در ادامه افزود: «چرا تاکید می‌کنم که مفهوم داده به جای اطلاعات مهم است؟ پاسخ این است که بر خلاف اینترنت که می‌توان با اغماض پذیرفت که توسعه و پیشرفت آن بر اساس یک اراده عمومی و جهانی بود در مورد دیتا چنین نیست؛ چرا که ما در اینجا اراده سازمان‌های بزرگ را می‌بینیم که به طور مشخص برای استفاده یا به عبارت بهتر، سوء استفاده‌های اقتصادی از داده عمومی، داده را جایگزین اطلاعات کرده‌اند».

دانشجوی دکترای مطالعات رسانه‌های نوین دانشگاه وین افزود: «دو دلیل مشخص برای جایگزینی داده به جای اطلاعات وجود دارد: ابتدا این که اطلاعات را نمی‌‌توان به راحتی در یک معماری استاندارد ساده، طبقه‌بندی کرد و دوم این که سنجش ارزش اقتصادی اطلاعات ناممکن است. می‌بینید که اگر در دوگزاره فوق، "دیتا" را جایگزین "اطلاعات" بکنیم، جملات منفی فوق، مثبت خواهد شد. به‌عبارت دیگر، دیتا را می‌توان به راحتی در یک معماری استاندارد ساده طبقه‌بندی کرد و همچنین، سنجش ارزش اقتصادی دیتا، به سادگی ممکن است».

آقای محسنی آهویی در رابطه با نقطه نظر خود در رابطه با گسترش ارزش اقتصادی داده عنوان کرد: «پشت مفهوم استفاده دیتا به جای اطلاعات یک ایدئولوژی بازار آزاد نئولیبرال است که تلاش می‌کند ارزش افزوده اینترنت را افزایش داده و آن موانعی را که بر سر راه اقتصاد اطلاعات وجود داشت، بردارد».

در ادامه سخنرانی، وی به چهار مرحله مصرف در نظام‌های اقتصادی چهارگانه اشاره کرد: «همه جوامع چهار مرحله مصرف را سپری کرده‌اند که به ترتیب عبارتند از مصرف توده‌ای، مصرف خانوادگی، مصرف فردی‌شده و مصرف تسهیم شده (یا اشتراکی)». محسنی آهویی تاکید کرد که بین مفهوم اشتراک در نظام اشتراکی سوسیالیستی قدیم و نظام نئولیبرال جدید، تفاوت ماهوی وجود دارد: «در قدیم اشتراک، مفهموی سوسیالیستی یا کمونیستی داشت به طوری که نگاه این نظام‌ها به اشتراک و زندگی، مبتنی بر عدم مالکیت فردی بود. ما این تجربه را در ایران قدیم هم در شکل زمین مشاع و آب مشاع داشته‌ایم که بقایای آن در برخی روستاها تا امروز هم باقی مانده است. اما آنچه امروز با آن سروکار داریم، به کلی متفاوت از این برداشت سوسیالیستی از مفهوم اشتراک است. هر چند من قویاً معتقد هستم که نظام نئولیبرال جدید که فردگرایی یکی از خصیصه‌های محوری آن است، از مفهوم اشتراک سوسیالیستی به عنوان حربه‌ای برای غارتگری حق عمومی بهره می‌برد و از این طریق خود را توسعه می‌دهد. اما به هر حال آنچه که ما امروز با آن سر و کار داریم اساسا رویکرد نئولیبرال به اشتراک است، که مبتنی بر استقلال سوژه فردیت‌یافته است و در تاریخ غرب، خصوصاً در آراء دکارت، کانت و سارتر، سنت دیرینه‌ای دارد».

آقای محسنی آهویی برای انتقال درک بهتر از اشتراک داده، از مفهوم «شیء به اشتراک گذاشته شده» سخن می‌گوید. وی بیان کرد: «برای این که مفهوم شیء به اشتراک گذاشته شده و مفهوم داده به اشتراک گذاشته شده را به هم متصل کنیم، از تلفیق دو رویکرد؛ یکی نظام نشانه‌شناسی مرتبه دوم رولان بارت و دیگری رویکرد دوفضایی‌شدن سعیدرضا عاملی که کماکان همه با آن آشنا هستیم استفاده می‌کنیم. در نظام نشانه‌شناسی مرتبه اول، این شیء به اشتراک گذاشته شده، مدلول ذهنی پسا-اشتراکی است که بر هر چیز، از جمله "خودروی من" و "خانه من" به عنوان دال‌های عینی قابل اتلاق است. در این جا ضمیر "من" برای تاکید بر بعد شخصی‌شده شیء آورده شده است، اما پس از استیلایِ ذهنیت، ایدئولوژی و فرهنگِ اشتراک داده، این "خودرو من" در ذهن انسانِ پسا-اشتراکی، به "شیء قابل اشتراک" تصویر می‌شود».

وی افزود: «در حال حاضر ما با کالاهای بدون ارزش افزوده سر و کار نداریم بلکه کالا یا شیء منبع سود دهی برای فرد محسوب می شود. به طور مثال در تفکر اقتصادی اشتراک داده‌، با صنعتِ اشتراک داده ایر بی.‌ان.بی، امروز می‌توان به خانه‌ای اشاره کرد که در طول یک هفته صاحبان آن به مسافرت می روند و می‌توانند با اجاره دادن خانه در طول این مدت به عنوان منبع کسب درآمد، از آن نفع اقتصادی ببرند. یا اسنپ در ایران، به طوری که خودرو شما در مسیر عبور خود یا در هنگامی که پارک است، می‌تواند منبع سود دهی برای شما باشد و این همان استفاده از پتانسیل داده قابل اشتراک است».

دانشجوی دکتری مطالعات ارتباطات و رسانه‌های نوین خاطر نشان کرد: «اصل منفعت تنها محرک اقتصادی نیست. لازم است که در کنار محرک ارزش افزوده و سود اقتصادی، مکانیزم‌های دربرگیرنده دیگری نیز وجود داشته باشد. بنابراین این سوال مطرح است که چه مکانیزم‌هایی وجود دارد که ما را به سمت فهم اشتراک داده به عنوان یک امر اخلاقی سوق دهد؟»

وی در رابطه با سازوکارهای اخلاقی، عرفی و ایدئولوژیک اشتراک داده به مکاشفات خود اشاره کرد و برخی از مهمترین آنها را برشمرد: «"اشتراک داده به عنون هویت" در این عبارت موضوعیت دارد که "شما چیزی هستید که به اشتراک می‌گذارید"، "اشتراک داده به عنوان اعتبار" را می‌توان در فعالیت بنگاه‌های اقتصادیِ سنجش اعتبار مالی برخط یافت که اعتبار افراد را از طریق تحلیل پروفایل و حضور آنها در شبکه‌ها و وب‌سایت‌های اجتماعی محاسبه می‌کنند، "اشتراک داده به عنوان وظیفه" در تصور تیم برنرز لی، مبدع وب دیده می‌شود که از افراد می‌خواهد اشتراک داده را "یک وظیفه و نه یک امکان" ببینند، "اشتراک داده به عنوان هنجار اجتماعی" در سازوکارهای همنواکننده سیستماتیک نمایان می‌شود که افراد ناهمنوا را تحقیر، طرد و دچار انگ می‌کند. اینها تنها عملکردهای اخلاقی، ارزشی و ایدئولوژیک اشتراک داده نیستند، بلکه برخی از مهمترین آنها هستند».

در ادامه آقای محسنی آهویی به اشتراک داده به عنوان حق عمومی اشاره کرد. وی این مطالبه را مطرح کرد که «با وجود پتانسیل‌های مناسب همچون استاد بزرگوار، جناب آقای دکتر سعید رضا عاملی به عنوان عضو شورای عالی فضای مجازی، می‌توان صیانت از داده عمومی را به عنوان یک مطالبه عمومی، یک حق عمومی و یک وظیفه حاکمیتی تعریف کرد.  نقطه کانونی عزیمت به وضعیت مطلوب این است که داده را به عنوان یک نوع دارایی و بلکه مهمترین نوع آن و در آینده نزدیک به عنوان تنها شکل دارایی فردی و عمومی تلقی کنیم».

وی در ادامه به این موضوع اشاره کرد که: «حقوقی که باید در اشتراک داده رعایت شود عبارت است از حق مالکیت مادی و حق مالکیت معنوی، حق صیانت از داده، حق امنیت داده، حق به اشتراک نگذاشتن داده و حق ناشناس ماندن».

آقای محسنی آهویی در مورد ابعاد خطرناک اشتراک داده چنین گفت: «یکی از خطرناک‌ترین ابعاد اشتراک داده این است که داده ها به سه طریق در معرض سوء استفاده دولت‌ها هستند یکی اینکه این داده‌ها به سازمان‌های بزرگ تجاری سیاسی فروخته یا واگذار می‌شود که این امر نشان می‌دهد بزودی سازمان‌های بزرگ تمامی داشته‌های ما را در اختیار خواهند داشت. دوم اینکه، این داده‌های در اختیار حاکمیت، به عنوان ابزاری برای سیطره دولت بر مردم، قابلیت سوء استفاده دارد. به عبارت دیگر، بدون اینکه شهروندان حق قانونی خود در نظارت و کنترل بر داده را به دولت واگذار کرده باشند، دولت به سهولت از این داده در دو پهنه سیطره کلان و استفاده موردی و شخصی از داده افراد، می‌تواند تاثیر سوء بر آزادی و اراده شهروندان داشته باشد. سومین مخاطره، راجع به امنیت داده است. نه دولت‌ها و نه هیچ مرجع دیگری، به تنهایی قادر به تامین امنیت داده عمومی از دستبرد و هک نیست و بنابراین این خطر همیشه وجود دارد که داده عمومی در اختیار دولت، مورد دستبرد افراد یا کشورهای معاند و معارض قرار بگیرد و از این طریق به منافع ملی ضربه‌های جبران‌ناپذیر وارد شود. اینها مخاطرات جدی بین المللی راجع به بهره‌برداری‌ سیاسی یا اقتصادی از داده‌ها یا حقوق افراد و شهروندان است. در واقع دولت باید در خصوص این سه مخاطره، در برابر شهروندان پاسخگو و مسئول شناخته شود».

پس از سخنرانی آقای محسنی آهویی، دکتر سعید‌رضا عاملی، رئیس کرسی یونسکو  ضمن قدردانی از ارائه انجام شده، به موضوع قدرت داده ها اشاره کرد و گفت: «این قدرت الگوریتمی داده است که از دل خود قدرت های بزرگی خارج می کند. ورود به حقوق خصوصی دیگران (استعمار مجازی) قدرت ورود به عرصه های مختلف را امکان پذیر کرده است و از طریق اتصال این فضا به فضای دیگران توسعه یافته است». استاد عاملی در خصوص اینکه الگوریتم داده، مهندسی داده است افزود: «همانند شهرها که موجوداتی زنده اند و می توانند ارگانیک عمل کنند، داده‌ها نیز موجودات زنده ای هستند. این فضا در محیط های الگوریتمی برمبنای عملکرد خود حضور پیدا کرده است. لذا قلمرو بسیار بزرگی است و می توان گفت بزرگ ترین سرمایه، سرمایه داده ای است. سرمایه داده ای همانند سرمایه انسانی که با تراکم تجارب و دانش در یک شخص  بوجود می آید، یک سرمایه اجتماعی است. داده ها دیگر دیتا بانک نیستند، بلکه تبدیل به یک سرمایه اجتماعی شده اند و قدرت ریسک آن بالا رفته است».

رئیس کرسی یونسکو در ادامه افزود: «قانون  دسترسی آزاد به اطلاعات مهم است که بر اشتراک اطلاعات تاکید می کند چرا که عدالت اجتماعی را به دنبال دارد». وی گفت: «ما می توانیم از طریق کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی توصیه‌ای به کمیسیون یونسکو بدهیم و این دغدغه را به صورت قانون تبیین کنیم تا در مسئولیت اجتماعی به صورت داده اخلاق حرفه ای مطرح و مسئولیت نسبت به داده را تعمیم دهیم».

وی در پایان سخنان خود افزود: «نسل الگوریتم‌ها همانند انسان ها است. در شهرسازی نیز ما وقتی صحبت از فضا می کنیم، منظور راه ها، قوانین، و مقررات، فرهنگ شهر وقتی فضا را تقسیم می کنیم به فضای فیزیکی و فضای مجازی توسعه آنها را نیز در همان محدوده یعنی توسعه شهرها در فضای مجازی و توسعه شهرها در فضای مجازی، تعریف می کنیم و لذا در حال حاضر نیاز به این است که در دانشگاه ها از این دسته مباحث بیشتر مطرح گردد».

جلسه سخنرانی با پرسش و پاسخ دانشجویان و تقدیم لوح تقدیر از طرف دکتر سعید رضا عاملی، رئیس کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی به آقای ابراهیم محسنی آهویی پایان یافت.