نخستین همایش سالیانه و بین‌‌المللی صلح و حل منازعه در روز دوشنبه و سه‌شنبه ۹ و ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۸ در دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.

در این همایش ۲۳ مهمان خارجی از ۱۶ کشور مختلف حضور داشتند و ۵۲ پژوهشگر خارجی مقاله داشتند. در مجموع در بخش فارسی در هشت بخش مبانی و چارچوب‌های نظری صلح و حل منازعه (۳۳ مقاله)، نقش ادیان در صلح و حل منازعه (۳۲ مقاله)، نظام بین‌الملل، صلح و حل منازعه (۲۵ مقاله)، صلح و حل منازعه در آسیا (۳۳ مقاله)، مدیریت منازعات، میانجیگری و استفاده از ابزارهای نوین (۲۱ مقاله)، محیط‌زیست، ژئوپولتیک، منازعه و حل منازعه (۷ مقاله)، نقش فرهنگ، هنر و آموزش در صلح و حل منازعه (۲۴ مقاله)، رسانه‌ها و صلح (۹ مقاله)، در بخش مقالات انگلیسی در چهار بخش صلح و حل منازعه در اندیشه‌ها و آموزه‌های مذهبی (۱۰ مقاله)، صلح و حل منازعه در غرب آسیا و شمال آفریقا (۱۸ مقاله)، صلح و حل منازعه در روابط بین‌المللی و فراملی (۳۱ مقاله)، صلح و حل منازعه در جامعه، آموزش، رسانه و هنر و ادبیات (۱۶ مقاله) مقاله پذیرفته شده بود.

در روز نخست این همایش در مراسم افتتاحیه دکتر علی‌اکبر علیخانی، دبیر علمی همایش، دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان و دبیر شورای انقلاب فرهنگی، دکتر محمود نیلی‌احمدآبادی، رئیس دانشگاه تهران، و دکتر ویل برومر، رئیس مؤسسه ابتکار برای مدیریت بحران سخنرانی کردند.
متن سخنرانی دکتر علیخانی به شرح زیر است:

بسم‌الله الرحمن الرحیم

استادان، پژوهشگران، دانشجویان، جناب آقای دکتر نیلی رئیس محترم دانشگاه تهران، جناب آقای دکتر عاملی دبیر محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی، جناب آقای دکتر ویل برومر رئیس محترم «موسسه ابتکار برای مدیریت بحران» از کشور فنلاند، میهمانان داخلی، میهمانان خارجی، آقایان و خانم‌هایی که در این سالن شرف حضور دارید، مقدمتان را گرامی می‌دارم و از صمیم قلب به شما خوش‌آمد می‌گویم. از اینکه زحمت کشیدید و به «نخستین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه» تشریف آوردید سپاسگزارم. حضور شما به این معناست که به ‌ضرورت و اهمیت موضوع صلح و حل منازعه آگاهید و از خودتان گذر کرده‌اید و به سایر انسان‌ها و جوامع می‌اندیشید و سرنوشت آن‌ها و امینت آن‌ها و سلامت آن‌ها برایتان مهم است.

نخستین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه را در تهران، قلب تپنده و وارث تمدن هفت هزار ساله ایران و اسلام، و در دانشگاه تهران نماد آموزش عالی ایران، با یاد شهیدانی آغاز می‌کنیم که در هشت سال جنگ عراق علیه ایران جانشان را برای صلح و امنیت قربانی کردند. این همایش را به نام و به احترام هزاران دانش‌آموز و معلم شهید در بیش از ۱۳۶۰ مدرسه آغاز می‌کنیم که طی هشت سال جنگ توسط صدام بمباران و موشک‌باران شدند، و به نام شهدای بیمارستان‌های بمباران‌شده، و بیمارستان کودکان بهرامیِ تهران. این همایش را به نامِ و به احترام تمام کشته‌شده‌های جنگ‌ها در همه نقاط جهان و قربانیان خشونت و تروریسم آغاز می‌کنیم:

شهیدی که بر خاک می‌خفت

سرانگشت در خون خود می‌زد و می‌نوشت

دو سه حرف بر سنگ:

«به امید پیروزی واقعی

نه در جنگ،

که بر جنگ!»

در اینکه انسان ذاتاً به جنگ و خشونت گرایش دارد یا به صلح و هم‌زیستی، فیلسوفان نامدار دیدگاه‌های مختلفی ارائه کرده‌اند. برخی مانند توماس هابز اعتقاد دارند که ذات انسان خشونت‌طلب است؛ یعنی، تمایل فطری دارد تا دیگران را به خدمت خود درآورد و از راه جنگ و خشونت بر آن‌ها تسلط یابد. گروهی نیز مثل جان لاک اعتقاد دارند که ذات و فطرت انسان صلح‌جوست و به هم‌زیستی و همکاری تمایل ذاتی دارد. اما فیلسوفان مسلمان با تأثیرپذیری از قرآن و آموزه‌های اسلام معتقدند که انسان توأمان دارای صفات و ویژگی‌های مختلفی است؛ خشونت و جنگ‌طلبی از یک‌سو، و مهربانی و صلح‌طلبی از سوی دیگر، از جمله آن‌هاست. بسته به اینکه انسان‌ها در چه محیطی رشد کنند و چه آموزش‌هایی ببینند، صفات متناسب، در آن‌ها تقویت می‌شود. بنابراین، ذات انسان هم جنگ‌طلب است و هم صلح‌طلب، اما از این دو همان غالب می‌شود که جامعه و محیط و شرایط از انسان‌ها می‌خواهد و یا با آن تربیت می‌شوند و خومی‌گیرند.

چه ما به دیدگاه هابز معتقد باشیم که ذات انسان را جنگ‌طلب می‌داند و چه به دیدگاه لاک که ذات انسان را صلح‌جو قلمداد می‌کند و چه به دیدگاه فیلسوفان مسلمان که انسان را آمیزه‌ای از هر دو می‌دانند، درهرحال، صلح چنان مهم و ضروری و مورد نیاز انسان است که باید به ترویج و تعمیق و ارتقای آن بپردازیم و مناسب‌ترین و مؤثرترین راه‌های حل منازعات را بیابیم و در جهت به‌کارگیری آن‌ها بکوشیم. به قول حکیم سعدی شیرازی:

همی تا برآید به تدبیر کار / مدارای دشمن به از کارزار

وگر زو تواناتری در نبرد / نه مردی است بر ناتوان زور کرد

اگر پیل زوری وگر شیر چنگ / به نزدیک من صلح بهتر که جنگ

در فرهنگ و ادبیات فارسی ایران که ریشه هفت‌هزار ساله دارد و با ورود اسلام به ایران با آموزه‌های اسلامی عجین شد، صلح و هم‌زیستی کاملاً وجه غالب است و هر گونه جنگ و خشونت، ناشی از جهالت و سطحی‌اندیشی و تعصب و خامی انسان‌ها دانسته شده است. مولوی علت جنگ‌ها و دشمنی‌ها را به‌درستی تشخیص داده است:

چون‌که بی‌رنگی اسیر رنگ شد / موسی‌ای با موسی‌ای در جنگ شد

چون به بی‌رنگی رسی کان داشتی / موسی و فرعون دارند آشتی

اوج واقع‌بینی، برای جلوگیری از هر گونه جنگ و خشونت، در این یک بیت حافظ متجلی است که فرمود:

آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت، با دشمنان مدارا

در دین اسلام گفته می‌شود که خداوند پیامبران را فرستاد تا انسان‌ها را تربیت کنند و به آن‌ها اخلاق و خودساختگی بیاموزند و آن‌ها را از جنگ و خشونت بازدارند که بدترین مصداق فساد روی زمین است. اخلاق بخشی از ذات آموزه‌های اسلام و همه ادیان الهی است و ضد اخلاقی‌ترین عمل، خشونت و جنگ و خونریزی است. پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که در متون اصلی دین اسلام، یعنی قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص)، اجازه شروع هیچ جنگی به هیچ دلیل به مسلمانان داده نشده است. تمام آیات جهاد در قرآن دفاعی است؛ حتی مختصر جنگ‌هایی که پیامبر اسلام (ص) داشته، دفاعی بوده است. از نظر دین اسلام، مسلمانان فقط مکلف به دفاع از خودند و باید خود را به‌ اندازه کافی تقویت کنند تا بتوانند در برابر تجاوز از پس دفاع برآیند. البته، دیدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهایی در این بحث وجود دارد که جای پرداختن به آن‌ها در این مجال نیست و در مباحث و آثار تخصصی‌تر و با وقت موسع، می‌توان آن‌ها را تبیین کرد.

بحث خودم را به سطح عملی‌تر و کاربردی‌تر منتقل می‌کنم و در این سطح دو پرسش را مطرح می‌کنم، نخست اینکه مهم‌ترین مسئله‌ها و مشکلات امروز ما کدام‌ است؟ و دوم اینکه دانشگاه‌ها عموماً و دانشگاه تهران به‌خصوص، به‌موجب مسئولیت اجتماعی خود چه وظیفه‌ای در قبال این مسائل دارد؟

بی‌تردید، امنیت بدیهی‌ترین، ضروری‌ترین و مهم‌ترین نیاز انسان است؛ و باز هم بی‌تردید، یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهان امروز ما، تندروی، افراطی‌گری، جنگ، خشونت و ترور، به‌دلایل مختلف، از جمله به اسم دین است. قرآن به‌شدت در مورد خشونت و خونریزی هشدار می‌دهد و حتی کشته‌شدن یک نفر را مجاز نمی‌داند. اما پرسش دوم ما، مسئولیت اجتماعی دانشگاه در قبال این مسئله است تا بتواند با رویکردهای علمی و عمیق آن را بررسی و تحلیل کند و قدمی در جهت تقویت گفتمان صلح‌طلبی و حل منازعه بردارد.

مطالعات صلح و حل منازعه عرصه بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود که سطوح فردی، خانوادگی، محلی، منطقه‌ای، و بین‌المللی را دربرمی‌گیرد و هر کدام از این‌ها وجوه مختلفی مثل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی، قومی، جغرافیایی، محیط‌زیستی، و موارد متعدد دیگری دارد که هر کدام به‌صورت تصاعدی در یکدیگر ضرب می‌شود و در نهایت به صدها موضوعِ مطالعاتی و مسئلۀ نیاز به حل تبدیل می‌شود که عمق و اهمیت این حوزه از مطالعات را نشان می‌دهد.

در ایران، تاکنون همایش‌های متعدد داخلی و بین‌المللی در زمینه صلح و حل منازعه برگزار شده است. تعدادی سازمان مردم‌نهاد نیز در این زمینه فعال است، اما شاید برای نخستین‌بار در ایران است که دانشگاه تهران با انجام سه اقدام مهم، به‌طور نظام‌مند، درازمدت، و در قالب‌های دانشگاهی و تخصصی در این راه قدم گذاشته است: نخست، تأسیس «دبیرخانه دائمی همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه»؛ تا متفکران و دانشمندان و متخصصان این حوزه را سالانه از اقصی نقاط جهان گرد‌آورد و فضایی برای تبادل تجربه‌ها و یافته‌های علمی فراهم نماید؛ دوم، تأسیس «مرکز مطالعات بین‌المللی صلح و حل منازعه»؛ تا آن اهداف را در قالب‌های پژوهشی و تخصصی‌تر پیگیری کند؛ و سوم، تأسیس «رشته مطالعات صلح و حل منازعه»، در مقطع فوق‌لیسانس؛ تا به‌طور عملی، به تربیت متخصصانی در این حوزه مبادرت ورزد. برگزاری نخستین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه به لطف الهی تاکنون به‌خوبی به‌پیش رفته است و امیدواریم تداوم آن در کنار دو اقدام دیگر به نحو شایسته‌ای موفق و مؤثر باشد.

باردیگر، از میهمانان داخلی و خارجی همایش و تمامی شما عزیزان که در این سالن حضور دارید، صمیمانه تشکر می‌کنم. از تمامی نویسندگان و دغدغه‌مندان موضوع صلح و حل منازعه که از ایران و دانشگاه‌های مختلف جهان برای ما چکیده مقاله فرستادند سپاسگزارم. حضور جناب آقای دکتر نیلی، رئیس محترم دانشگاه تهران، و جناب آقای دکتر عاملی رئیس محترم دانشکده مطالعات جهان و دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی را ارج می‌نهم و از توجه همه شما عزیزان صمیمانه متشکرم.

در ادامه،‌دکتر سعیدرضا عاملی،‌رئیس دانشکده مطالعات جهان و دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، سخنرانی کرد.

به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی دکتر عاملی گفت: سه سؤال اساسی در زمینه صلح و حل منازعه مطرح است که چرا مطالعات صلح برای جوامع مختلف دارای اهمیت است، چرا صلح و تضاد در سطح ملی و بین المللی به عنوان امری بسیار مهم امروزی مطرح است و نیز چرا چالش های تضاد و صلح اهمیت خاصی برای همه جوامع و حقوق اولیه بشر دارد و با چه الگویی می توان منازعات و تضادها را در سطوح مختلف جغرافیایی حل کرد؟

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: صلح یکی از نیازهای اساسی بشر و از جنس نیاز به شادی و امنیت و خواب آرام است، همچنانکه انسان ها دوست دارند حوزه استقلال شان را تأمین کنند و در برابر هرگونه سلطه مقابله کنند.

وی افزود: صلح و تضاد از مسائل چند بعدی و از موضوعات چندرشته ای محسوب می شوند که ابعاد مختلف جامعه شناختی، ارتباطی(درون فردی- بین فردی و درون گروهی)، اقتصادی و … را پوشش می دهد.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: بدون توجه به نظام سلطه و نظام ساختارمند جهانی نمی توان هدف صلح را دنبال کرد.

ما با جهانی شدن های بسیار مواجه هستیم

وی ادامه داد: به دلیل تصرف و روحیه سلطه آمریکا در عرصه فرهنگ، سیاست و اقتصاد، جهانی شدن معادل آمریکایی شدن گرفته شده است. در صورتیکه به دلیل ظرفیت ارتباطی فرامحلی شدن، امکان جهانی شدن همه ظرفیت های جهانی ادیان، فرهنگ ها و ارزش های اجتماعی فراهم شده است و ما با جهانی شدن های بسیار مواجه هستیم.

دکتر عاملی گفت: امروز در جهانی زندگی می کنیم که نمی توانیم مسائل اتفاق افتاده در گوشه ای از جهان را از سایر مسائل جهانی جدا کنیم و صرفاً به آن بپردازیم بلکه اینها همگی بهم مرتبط هستند و مسائل پیش روی کشورها به هم پیوسته هستند.

با پدیده جدیدی به نام فرامحلی شدن همزمان روبرو هستیم

وی افزود: ما با پدیده جدیدی به نام فرامحلی شدن روبرو هستیم که در آن اتفاقات مختلف در فواصل بسیار دور بهم ارتباط پیدا می کنند و هر مسئله ای در هر گوشه ای از جهان به تمام بشریت ارتباط پیدا می کند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: عرصه رسانه و اطلاعات مجازی ظرفیت ارتباطات و تعاملات گسترده ای را فراهم آورده که بایستی توجه داشته باشیم این فضای جدید همچون فضای فیزیکی موجود درگیر مشکلات ایجاد شده توسط نظام سلطه نشود.

وی افزود: ما در دنیای جهانی شده و متصل شده چند نهادی شده همراه با چالش ها و تضادهای بین المللی بزرگ مواجه هستیم و زمانی که از صلح صحبت می کنیم صرفاً نباید به “جنگ” نظامی توجه داشته باشیم بلکه باید در مواجهه با سیاست های سلطه جهانی که در حال ایجاد چالش های نهادینه در جهان می باشد، درصدد تغییر مسیر فعلی دنیا و تغییر ساختارها به سمت ایجاد صلح باشیم. جنگ فقط، جنگ نظامی نیست، بلکه جنگ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز از مصادیق بارز جنگ است.

استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران گفت: وقتی آمریکا ۷۰۰۰ کلاهک هسته ای دارد و در جهان ۱۲ هزار کلاهک هسته ای وجود دارد، این به معنای وجود پتانسیل جنگ در جهان و ظهور زمستان خاکستری است که ممکن است با انفجار همزمان بمب های هسته ای و خاکستر به وجود آمده از آن دمای کره زمین به زیر منفی ۵۰ درجه سانتیگراد برسد که این مهم توسط دانشمندان روسی به اثبات رسیده است. وقتی در جهان چنین امکان تخریب بزرگ و جود دارد، جامعه جهانی برای خلع سلاح هسته ای از کل جهان باید تدبیر کند و چنین فضایی می تواند اقدام اساسی برای تامین صلح در جهان تلقی شود.

در جنگ اقتصادی با پدیده ضد انسانی “تحریم” اقدام به تنبیه ملت ها و نه دولت ها می کنند و مصداق تام نقض حقوق بشر است

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: جنگ اقتصادی را باید به عنوان جنگ نوظهوری تلقی کنیم که با پدیده ضد انسانی و ضدمردمی “تحریم” اقدام به تنبیه ملت ها و نه دولت ها می کنند و مصداق تام نقض حقوق بشر است..

وی افزود: کاهش ارزش پول ملی و کاهش تولید ناخالص ملی کشورها از اهداف اصلی تحریم هاست که بیشترین تاثیر آن فشار بر روی مردم است.

دکتر عاملی افزود: بطور قطع موفق ترین کشورها در مقابله با تحریم ها جمهوری اسلامی ایران بوده است که تلاش داشته نیازهای مهم و استراتژیک مرتبط با زندگی مردم خود را تأمین کند و در مقابل تحریم های ظالمانه ایستادگی کند.

وی ادامه داد: ما گریه های کودکان مان در فراق پدر شهیدشان و لطمات بمباران شیمیایی را در شهرهای کشورمان دیده ایم و همچنان همدل و همراه با مردم ژاپن و شهرهای ناکازاکی و هیروشیما و مردم مظلوم یمن و فلسطین اشغالی هستیم که آثار بمب هنوز در کشور آنها وجود دارد. لذا عمق تخریب جنگ و ارزش صلح و آرامش را می دانیم.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: سازمان ملل به بعد از جنگ جهانی اول و دوم که نزدیک به ۱۰۰ میلیون در این دو جنگ کشته شدند با هدف مدیریت صلح تاسیس شد و میثاق ملل دنبال کننده صلح در جهان بود، اما امروز کارکردهای مؤثر خودش را از دست داده است.

وقتی شورای امنیت در سازمان ملل ایجاد شد این سازمان با دشواری های جدی روبرو شد

وی افزود: وقتی شورای امنیت در دل سازمان ملل ایجاد شد عملاً این سازمان با معضل و دشواری های جدی روبرو شد و کارکرد همفکری جهانی خود را از دست داد و به مرور نقش نظارتی خود را برای تضمین صلح در جهان از دست داد. بعد از جنگ جهانی دوم و تاسیس سازمان ملل تا کنون ۱۵۷ جنگ در اقصی نقاط جهان اتفاق افتاده است و در بسیاری از این جنگ ها مداخله دولت آمریکا را شاهد بوده ایم.

دکتر عاملی خاطرنشان کرد:  آمار بودجه ارتش های دنیا در سال ۲۰۱۸،   ۱٫۷ تریلیون دلار بوده است و دولت آمریکا نسبت به سال ۲۰۰۶ میلادی بودجه دفاعی خود را دو برابر کرده است که معادل ۹۵۶٫۵ میلیارد دلار است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: باید به نظریات صلح جویانه موجود در دانشگاه توجه شود و به کمپین های مبارزه با جنگ و حمایت از محیط زیست که امروزه از بزرگترین کمپین های فعال در جهان محسوب می شوند اهمیت داده شود. در عین حال نباید از نظام های بزرگ سلطه در جهان غفلت کرد.

استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران با اشاره به نظریه نگاه یکپارچه به صلح به عنوان نظریه ای برای تحقق صلح در جهان خاطرنشان کرد: نظریه “نگاه یکپارچه به صلح” جنبه های چند بعدی را مورد توجه قرار می دهد که صلح را در مقابل تضاد های فرهنگی و شناختی مورد مطالعه قرار داده است و بر این معنا تاکید می کند که نگرش و انگیزه های جنگ موجب گسترش جنگ در جهان می شود.

وی افزود: تا زمانی که فرهنگ ها و فرهنگ جهانی به جای “انتقام”، صلح را انتخاب نکنند، نمی توانیم امیدوار باشیم که صلح در جهان اتفاق بیافتد ما بایستی فرهنگ صلح را در جهان تقویت کنیم و صلح جویی تبدیل به یک مطالبه فرهنگی شود.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: تئوری “صلح یا تضاد برای همه” که در دانشگاه تهران دنبال می شود معتقد است که صلح در یک محدوده از جهان رخ نمی دهد مگر آنکه صلح در سایر نقاط جهان نیز تحقق پیدا کند. در واقع تامین احترام برای همگان می تواند زمینه ساز فراگیری صلح در جهان شود.

وی افزود: این تئوری با توجه به قانون سرایت، صلح را در یک نگرش کلان فهم و دنبال می کند. در واقع هم در مقام فهم تضادهای جهان و هم در نگاه به حل منازعات تاکید این نظریه بر صلح برای همگان و تاثیر گذاری تضادها و چالش ها بر همگان دارد.

استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران گفت: وقتی حادثه تروریستی در نیوزیلند اتفاق می افتد بعید نیست که این اتفاق در سوئیس نیز اتفاق بیفتد کما اینکه حادثه تروریستی در کشوری چون  و انگلیس نیز رخ داد. چنین افراطی گری ها محصول “اسلام هراسی” و تخریب عمومی مسلمانان است.

اقدامات انجمن های صلح و دانش صلح در جهان بسیار کارآمد هستند

وی افزود: تردیدی نیست که اقدامات انجمن های صلح و دانش صلح در جهان بسیار کارآمد هستند و باید به تقویت هر جه بیشتر آن توجه کنیم.

دکتر عاملی گفت: تقویت اندیشه، فرهنگ و ادبیات صلح در جهان امریست که قطعاً باید اتفاق بیافتد و با دنبال کردن راه حل های بنیادین به تحقق صلح اقدام کنیم.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در توضیح راه حل های بنیادین تحقق صلح گفت: گام اول در این مسیر به رسمیت شناختن همه ملت های جهان است و گام دوم به رسمیت شناختن حقوق دولت ملت ها است.

وی ادامه داد: آن کسانی که از پایان نظام دولت ملت ها سخن می گویند به دنبال تحقق نظام سلطه هستند.

دکتر عاملی افزود: راه حل سوم تبادل موقعیت است، چنانکه امام علی(ع) خطاب به مالک اشتر می گوید؛ “دلت را از محبت به مردم پر کن، برای اینکه مردم یا برادران دینی تو هستند و یا همنوع تو هستند”، اولین قدم در تبادل موقعیت، انسان دوستی فراگیر و درک متقابل از مردم است. آنچه بر خود می پسندی بر دیگران بپسند

وی ادامه داد: راه حل چهارم رها کردن اندیشه سلطه بر جهان است که تئوری “به میزان قدرت، حق داریم” را دنبال می کند و باید چنین تفکر مال پرستانه و قدرت محور در جهان منزوی شود.

پایان بخش سخن ایشان، توجه کلان و خرد همزمان به تضاد ها و حل منازعات در چارچوب مفهومی و نظری هدفمند و کارآمد بود.

سپس دکتر دکتر محمود نیلی‌احمدآبادی، رئیس دانشگاه تهران، در مراسم افتتاحیه، ضمن خیرمقدم به مهمانان همایش از اقصی نقاط جهان، از برگزاری این همایش با موضوع صلح و حل منازعه با نگاه آکادمیک، و در ایران با تجربه هشت سال جنگ تحمیلی و قرارگرفتن آن در منطقه‌ای که در حال حاضر درگیر بیشترین منازعات است و در تاریخ با منازعات عجین بوده است ابراز خوشحالی کرد و آن را مهم دانست که حتی باید زودتر هم بدان پرداخته می‌شد.

به گزارش روابط عمومی دانشکده مطالعات جهان، دکتر نیلی از موضع نقش دانشگاه به تبیین این موضوع تخصصی پرداخت. وی با اشاره به داستان هابیل و قابیل، بر عجین‌‌بودن تاریخ بشر از ابتدا با منازعه اشاره کرد که متعاقب آن پیامبران با پیام دوستی، محبت و صلح به هدایت انسان‌ها پرداختند. وی قدرت‌طلبی، زیاده‌خواهی، کمبود منابع در آن عصر را از جمله دلایل نزاع قابیل با هابیل خواند که بیش از همه به‌دلیل ناتوانی در برقراری دیالوگ رخ داده است، در عصری که زبان اختراع نشده و تمدن شکل نگرفته بود.

رئیس دانشگاه تهران، ضمن تأکید بر نقش زبان در حل منازعات، شالوده اصلی پیام پیامبران را اجتماعی‌بودن، قدرت تعقل و تفکر انسان دانست و افزود: «انسان‌ها باید از این مزیت‌های خود بهره‌گیرند. در اصل تمایز انسان از سایر مخلوقات قدرت تفکر و تعقل و قدرت زبان و برقراری دیالوگ در انسان است.» وی ضمن اشاره به کتاب و معجزه حضرت محمد (ص)، کتاب را عصاره علم و دانش، فهم، شعور و تعقل خواند و افزود: «با ظهور آخرین پیامبر، بشر امروز دیگر منتظر ظهور پیامبری دیگر نیست، بلکه با قدرت تفکر و تعقل خود می‌تواند از عهده حل مسائل برآید و این آن چیزی است که دانشگاه‌ها می‌تواند در آن نقش اساسی داشته باشد.»

دکتر نیلی شکل‌گیری صلح و منازعه را نخست زاده ذهن خواند که پس از آن شواهد ظاهری آن آشکار می‌شود و افزود: «برای غالب‌شدن صلح در گفتمان جهان، نخست لازم است ذهن انسان‌ها برای صلح آماده شود و تصور منازعه را بهترین راه برای حل مشکلات و عنادها و اختلاف‌ها انتخاب نکنیم.» وی منازعه را راه‌حلی ساده‌تر و صلح را راه‌حلی پیچیده‌تر خواند، به‌طوری که برای آغاز جنگ شلیک یک گلوله کافی است، در حالی که برای برقراری صلح سال‌ها تلاش لازم است و در مقام تمثیل به جنگ ویتنام اشاره کرد.

دکتر نیلی نخستین گام در این باره را تغییر پارادایم و ایجاد فضای فکری مناسب دانست و افزود: «باید به همه مردم دنیا بیاموزیم که هیچ قومی قوم برتر نیست و بیش از آنچه دارد نباید در اختیار قرارگیرد. گرفتن منابع دیگران به زود و فشار راه‌حل زندگی خوب و صلح پایدار نیست. آموزش هم‌زیستی و صلح باید از پیش‌دبستان آغاز شود.» وی بر نقش مهم دانشگاه‌ها در تدوین این مبانی و مفاهیم تأکید کرد که می‌تواند قواعد و دستورالعمل‌ها و محتوا را به بهترین شکل و شیوه علمی تولید کند و شیوه‌های یادگیری را ابداع و توسعه بخشد.

رئیس دانشگاه تهران ضمن انتقاد از این مطلب که تولید ادبیات منازعه در دنیا بسیار بیشتر از ادبیات با موضوع صلح است، حرکت جدی‌تر دانشگاه‌ها در این عرصه را خواستار شد و افزود: «ما معتقد به علم برای علم نیستیم، بلکه علم و دانش برای جامعه است. در چنین شرایطی است که علم می‌تواند اثربخش باشد و نقش فزاینده‌ای ایفا کند و مسئولیت آن بر عهده دانشگاه‌هاست.»

دکتر نیلی ضمن اشاره به گسترده‌ترشدن نقشه منازعات در جهان، دلیل دیگر نزاع‌ها را وجود کمبودها، فقر، توسعه‌نیافتگی‌ها و منازعات محلی به‌دلیل وجود همین کمبودها دانست و افزود: «توانمندسازی کشورها و مردم کشورها باید در دستور کار قرارگیرد. در چنین شرایطی قطعاً منازعات کاهش خواهد یافت.» در این حوزه نیز نقش دانشگاه‌ها را در توان‌مندسازی افراد راه‌حلی کارآمد خواند که بدون علم و پایه علمی و مشارکت علم محقق نخواهد شد. وی ضمن اشاره به بسیاری از منازعات بر سر مسائل محیط‌زیستی و آب‌وهوا، آن را ناشی از ضعف در استفاده از امکانات و استفاده بهینه از امکانات و توسعه این امکانات دانست و افزود: «توسعه علمی کشورها که مبنای توسعه در سایر حوزه‌ها قرارگیرد قطعاً به پایداری و توسعه صلح کمک خواهد کرد. از مردمی که از فقر در رنج‌اند نمی‌توان انتظار داشت مانند انسان‌های برخوردار عمل کنند. افراد و جوامع تحت فشار، رفتارهای غیرمنطقی بروز خواهند داد که فطری است.»

خاتمه‌بخش سخنان رئیس دانشگاه تهران نقش دیپلماسی علمی بود که با توسعه دانشگاه‌ها، دانشمندان و دانشجویان و با بحث student mobility و همکاری‌های مشترک میان دانشگاه‌های مختلف دنیا شکل گرفته است و افزود: «از آنجا که بسیاری از مسئولان، تصمیم‌گیرندگان و تصمیم‌سازان دنیا فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌هایند، اگر شبکه دانشمندان و محققان در دنیا در قالب دیپلماسی علمی شکل‌گیرد، ظرفیت بسیار بزرگی برای جلوگیری از منازعات و شکل‌گیری صلح پدید خواهد آمد. ما می‌توانیم بخشی از گفتمان بین دانشمندان دنیا را در جهت ایجاد صلح در دنیا بناکنیم. ما می‌توانیم با گسترده‌ترکردن ارتباطات، با student mobility و با تبادل استاد و دانشجو، آشنایی با فرهنگ کشورهای مختلف و کسب شناخت روشن از فرهنگ‌ها به پایداری و توسعه صلح کمک کنیم.» وی ضمن اشاره به اینکه عدم آشنایی با بسیاری از واقعیت‌ها و بروز سوءتفاهم‌ها برهم‌زننده صلح است، بر درک ملت‌ها و احترام بر خرده‌فرهنگ‌ها تأکید کرد.

دکتر نیلی در جمع‌بندی سخنان خود بر نقش دانشگاه‌ها در تولید محتوا، تربیت انسان‌ها، ایجاد شبکه‌های محققان و دیپلماسی علمی تأکید کرد که با توجه به جهانی‌شدن و ارتقای دانشگاه‌ها در بین‌المللی‌سازی فرصتی استثنایی را فراهم آورده است و افزود: «اجازه ندهیم که تنها سیاستمداران در اتاق‌های بسته برای دنیا تصمیم بگیرند. دانشگاهیان و محققان باید بیش از گذشته وارد این عرصه شوند و در بخش مهمی از تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی‌های شفاف بر پایه عقلانیت و علم برای آینده دنیا نقش داشته باشند.»

رئیس دانشگاه تهران، آمادگی دانشگاه تهران را در ایجاد و توسعه شبکه علمی و تبادل استاد و دانشجو و همکاری‌های بین دانشگاهی و بین مؤسسات علمی اعلام داشت تا با مشارکت جامعه عملی بتوان دنیایی بهتر برای همه مردم جهان ساخت.

دکتر ویل برومر، رئیس مؤسسه ابتکار برای مدیریت بحران از فنلاند، در سخنرانی خود در افتتاحیه همایش صلح و حل منازعه در روز دوشنبه ۹ اردیبهشت با عنوان «آینده میانجیگری»، بر دوره عدم‌قطعیت در روابط بین‌الملل تأکید داشت. وی ارتباط میان کنشگران و سطوح مختلف استقلال آن‌ها در مسئله جنگ را مسئله‌ای دانست که بر پیچیدگی اوضاع می‌افزاید و باعث می‌شود ساختارهای سنتی برقراری صلح با چالش جدی مواجه شود.

به گزارش سایت این همایش، به باور برومر همگان بر این مسئله اذعان دارند که ماهیت منازعات و مسائل مرتبط با‌ آن در حال تغییر و تحول است؛ مسائلی نظیر جنگ ترکیبی، نقش رسانه‌‌های اجتماعی، جنگ شهری، و ترکیب شبکه‌های دولتی و غیردولتی، همچنین افزایش چشمگیر بازیگران صحنه منازعه بر این تغییر صحه می‌‌گذارد.

با این حال به‌نظر می‌رسد درک مشترکی از مسئله ایجاد صلح وجود دارد. همچنین، شرایط مفروض برای ایجاد صلح و نقش میانجی‌ها منسوخ شده است. اگرچه به‌نظر می‌رسد که نمی‌توان نقطه پایانی بر جنگ‌های متعارف میان دولت‌ها گذاشت، روند‌های متعدد و جدیدی وجود دارد که بر بازنمایی منازعات، همچنین راهبردهای میانجیان صلح تأثیرگذار است.

به گفته دکتر برومر، گوناگونی کنشگران یکی از چالش‌هایی است که بر سر راه ساختار‌های سنتی میانجی‌گری صلح وجود دارد. یکی از عوامل اصلی در منازعات دولت‌هایند، حال آنکه اکثر منازعات وجوه بومی، منطقه‌ای و بین‌المللی دارد و باید کنشگران غیردولتی را نیز به این معادله افزود.

ارتباط میان کنشگران و سطوح مختلف استقلال آن‌ها مسئله‌ای است که بر پیچیدگی اوضاع می‌افزاید، و این مسئله باعث می‌شود ساختارهای سنتی برقراری صلح با چالش جدی مواجه شود.

وی همچنین تصریح کرد یکی از عواملی که بر برقراری صلح تأثیر می‌گذارد، چالش‌های داخلی کشورهاست. چالش‌هایی نظیر مهاجرت، تروریسم و جنبش‌های عوام‌گرایانه باعث می‌شود سیاست‌های کلی برقراری صلح با سیاست‌های کوتاه‌مدت داخلی محدود شود. از این روست که معمولاً نمی‌توان به به ارزش‌ها و قواعد مشترک یا تحلیل‌های در سطح بین‌الملل دست یافت.

دکتر برومر، فناوری را یکی از عواملی دانست که دورنمای منازعات را تغییر داده است و ادامه داد سلاح‌های پیشرفته و خودکار شکل و شدت منازعات را دستخوش تغییر کرده است. فناوری حتی دورنمای رسانه را هم تغییر داده و پیشرفت‌های مرتبط با رسانه‌های اجتماعی، باعث شده است که رسانه‌های سنتی، نهادهای قوی ملی و بین‌المللی، انحصار کنترل اطلاعات همچنین واقعیات را از دست بدهد.

وی منازعات را اغلب بخشی از روند انتقال در سطح کلان دانست؛ روند‌هایی که در چارچوب آن تغییرات مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی هم بر منازعات تأثیر می‌گذارد و هم از منازعات تأثیر می‌پذیرد. همه این عوامل ما را به سوی فضای صلح و منازعه غیرقابل‌‌پیش‌بینی رهنمون می‌کند. ما اکنون در حال ورود به یک دوره عدم‌قطعیت بسیار عمیق‌ایم، دوره‌ای که در آن نظام بین‌الملل در آن تضعیف شده، چندجانبه‌گرایی از بین رفته، و توافقات بین‌المللی با چالش مواجه شده است.

وی در خاتمه یادآور شد: حال سؤال اینجاست که این مسائل برای میانجی صلح چه معنایی می‌‌یابد؟ چگونه می‌توان به توازن قدرت دست‌ یافت، در حالی که عدم‌توازن خود به خصیصه مهم منازعات تبدیل شده است؟ در فضای جنگ سایبری، آتش‌بس چه معنایی پیدا می‌کند؟ سازوکارهایی که با آن بتوان از شدت جنگ‌های ترکیبی کاست، چه می‌تواند باشد؟ در زمانی که طرف‌های منازعه متعدد است، چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که روندهای صلح پایدار بماند، و حداقل از منازعه دور ماند؟ این‌ها سؤال‌هایی است که در سال‌های پیش‌رو بسیار مهم و اساسی شده است. اگر می‌خواهیم ساختار ایجاد صلح در سطح بین‌الملل را متحول کنیم باید به این سؤال‌ها پاسخ دهیم.

در ادامه این همایش دفترچه یادبود نخستین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه توسط دکتر عاملی، دکتر نیلی و دکتر قهرمانی معاون بین‌الملل دانشگاه امضا شد.

اداره این نشست را حمیدرضا دشتی، دانشجوی دکتری مطالعات آمریکای دانشکده و مجری توانای کشورمان برعهده داشت.