همایش سالیانه انجمن ایرانی مطالعات جهان امسال با عنوان «چندجانبهگرایی در سیاست خارجی ایران؛ ظرفیتها و راهبردها» با همکاری مؤسسه مطالعات آمریکای شمالی و اروپا در روز یکشنبه ۵ اسفند ۱۳۹۷ در تالار حنانه دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.
رئیس این همایش دکتر مهدی سنایی، دانشیار مطالعات روسیه، دبیر علمی آن دکتر رضا دهقانی، دانشیار مطالعات غرب آسیا و جنوب آفریقا و دبیر اجرایی آن دکتر رحمت حاجیمینه، استادیار روابط بینالملل دانشگاه آزاد اسلامی بودند.
در افتتاحیه این همایش با اجرای دکتر تورج شیرآلیلو، دانشجوی پیشین دکتری مطالعات آمریکای شمالی، علاوه بر گزارش دکتر دهقان از روند برگزاری و داوری مقالات، سه سخنران کلیدی سخنرانی کردند: دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان و رئیس انجمن ایرانی مطالعات جهان، دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، و دکتر کنستانتین زاتولین، عضو دومای روسیه.
دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان و رئیس انجمن ایرانی مطالعات جهان، در افتتاحیه همایش «چندجانبهگرایی در سیاست خارجی ایران؛ ظرفیتها و راهبردها» ضمن خوشامدگویی به دکتر ظریف، افزود: «دانشگاهیان وقتی به محیط دانشگاهی وارد میشوند به خانه خود وارد شدهاند و از هیاهوی جهان سیاست کمی فاصله میگیرند.» دکتر عاملی شخصیت دکتر ظریف را وفادار، علمی و مدافع منافع ملی در شرایط پیچیده دوران کنونی خطاب کرد. همچنین، به دکتر زاتولین خیرمقدم گفت و از دکتر سنایی، رئیس همایش و دکتر دهقانی و همکاران تشکر کرد.
دکتر عاملی در سخنرانی خود با عنوان «همهجانبهنگری با تأکید بر دیپلماسی علمی؛ راهبردی دانشگاهی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» چندجانبهنگری را در مقابل یکجانبهنگری بررسی کرد. یکجانبهنگری را محدودسازی رویکرد، ارتباط، ظرفیت و منابع خواند که در عین ورود کلان متغیرهایی مثل جهانیشدن و فضای مجازی، بر ابعاد چندجانبهنگری میافزاید و نوعی خودخواهی و محدودیت نگاه در آن وجود دارد.
این استاد ارتباطات توجه به دیپلماسی عمومی، دیپلماسی علمی، و سیاستهای فرهنگی و اقتصادی را برشهای دیگر همهجانبهنگری برشمرد.
دکتر عاملی افزود: «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آغاز احترام به همه و پرهیز از سلطه بر همه بوده و هست و پیوسته در منطقه کمک به رفع سلطه بر کشورهای منطقه داشته است. در عین حال سیاست محوری جمهوری اسلامی ایران مبارزه با نظام سلطه و نپذیرفتن سلطه شرق و غرب است. جمهوری اسلامی از آغاز دو نه بزرگ به نظام سلطه شرق و غرب گفت که دکترین متفاوتی است.»
به باور وی دانشگاه مرجع مهم نظریهپردازی در حوزه روابط خارجی اعم از روابط دوجانبه و روابط بینالمللی و برشهای متنوع دیپلماسی است. در عین حال که محوریت مهمی در دیپلماسی علمی دارد. در واقع، در پرتو آن همکاری پژوهشی، آموزشی دوجانبه یا چندجانبه شکل میگیرد.
وی سال ۱۹۸۵، نخستین ملاقات میخائل گورباچف با رونالد ریگان را استفاده از ظرفیت دیپلماسی علمی نام برد که برنامه مشترک پژوهشی را به همتای خود در زمینه «فناوری همجوشی هستهای» بهعنوان انرژی جدید صلحآمیز پیشنهاد کرد. در واقع، بیانگر نوعی چرخش در دیپلماسی دفاعی و نظامی و امنیتی روسیه نیز محسوب میشد. یک سال بعد آمریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن و بعدها در سال ۲۰۱۰ چین، هند و کره جنوبی به آن پیوستند.
به بیان این استاد ارتباطات، نقش تحقیق و توسعه در فعالیتهای دیپلماسی رو به توسعه است. ایران کشوری است که ظرفیت بسیار بالایی از منابع انسانی دارد. این ظرفیت قابلیت دیپلماسی علمی کشور را بالا میبرد. برخورداری از ۲۷ دانشگاه در رده بهترین دانشگاههای جهان، سهم ۲ درصدی از تولید علم جهان، برخورداری از رشد علمی برتر در رتبه کشورهای اول تا چهارم جهان، برخورداری از رتبه ۱۶ تا ۱۸ علمی جهان بر مبنای وب او ساینس و اسکوپوس، داشتن رتبه ۱ تا ۱۰ در المپیادهای فیزیک، شیمی، ریاضیات، زیستشناسی و حتی کامپیوتر و نرمافزار نشاندهنده قابلیتهای بالای کشور است. در اصل برخورداری از فرهنگ «ترقی و پیشرفت علمی» مزیتی اجتماعی است و داشتن بیش از ۰۰۰,۹۰ عضو هیئت علمی و هزاران فارغالتحصیل در رشتههای مختلف، پتانسیل دیپلماسی علمی کشور را افزایش داده است.
دکتر عاملی در ادامه افزود: «امروز حوزه تحقیق و توسعه هم بخش مهمی از کسبوکار جهان را تشکیل میدهد و هم در ظرفیتهای تعیین بخش در پیشرفت و توسعه همکاریهای بینالمللی نقش ایفا میکند. در سال ۱۹۹۶ کل بودجه تحقیق و توسعه جهان حدود ۵۰۰ میلیارد دلار بود و این رقم در سال ۲۰۱۳ به ۱ تریلیون ۴۷۸ میلیارد دلار رسید. پیشبینیها برای سال ۲۰۱۸ حدود ۲ تریلیون و ۱۹۵ میلیارد دلار بود که حکایت از رشد ۱/۴ درصدی دارد. در واقع، بهطور متوسط سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص ملی ۷/۱ درصد بوده است.»
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به حضور وزیر محترم امور خارجه در همایش از وزارت امور خارجه خواست با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نسبت به تدوین لایحه «سند ملی دیپلماسی علمی» ذیل نقشه جامع علمی کشور اقدام کند. دیپلماسی علمی ذیل دیپلماسی عمومی نیست و اگر ذیل آن قرار گیرد ضایع میشود. همه ظرفیتهای توسعه و پیشرفت اعم از صنعت، کشاورزی و خدمات زیرساخت دانشبنیان دارد. در واقع، دیپلماسی علمی ظرفیتهای سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی را در نگاهی یکپارچه تبدیل به ظرفیت ملی در تعاملات بینالمللی میکند. رئیس دانشکده مطالعات جهان در آخر، سخنان خود را چنین پایان داد: «اگرچه جریان سلطه و خدعه جهانی، بسیاری از کشورهای جهان را یا به خود متمایل کرده یا بهدلیل تهدیدها و تحریمها، شرایط را برای عمل متفاوت پرهزینه کرده است، هم ظرفیتهای مردمی و هم ظرفیتهای نخبگان سیاسی طرفدار روابط سالم مبتنی بر مصالح جهانی و هم ظرفیتهای بزرگ و ملی جمهوری اسلامی ایران روزبهروز بیشتر و تواناتر شده است. بر مبنای دکترین گام دوم جمهوری اسلامی ایران که رهبری حکیم جمهوری اسلامی ایران برای چهل سال آینده ترسیم کرده است، همچنین با توجه به اصل پایدار جمهوری اسلامی ایران مبنی بر استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی، و با توجه به جهاننگری انقلاب اسلامی مبتنی بر مقابله با نظام سلطه، حمایت از محرومان و مستضعفان و پشتیبانی از اسلام انقلابی و جریان مقاومت اسلامی در جهان، همهجانبهنگری ابعاد گستردهتری مییابد و استفاده از دیپلماسی علمی راهبرد تعیین بخش پرظرفیت و با مزیت منابع انسانی و اجتماعی جمهوری اسلامی است که میتوان از آن بهرهمند شد.»
دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در افتتاحیه همایش «چندجانبهگرایی در سیاست خارجی ایران؛ ظرفیتها و راهبردها» از اینکه در جمعی دانشگاهی و در خانه اصلی خود حضور دارد ابراز خشنودی و از دکتر عاملی تشکر کرد و به جامعه دانشگاهی و علمی کشور و شورای انقلاب فرهنگی حضور وی را بهعنوان دبیر شورای انقلاب فرهنگی تبریک گفت.
دکتر ظریف در مقدمه سخنان خود بهمناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی بیان داشت انقلاب ایران رابطه تنگاتنگی با سیاست خارجی داشت و اصل حکومت و زمامداری و سیاست خارجی را دو جنبه مهم انقلاب خواند. دکتر ظریف دلیل آن را نگرانی تاریخی مردم ایران از مداخلات خارجی در کشور عنوان کرد. از دوران قاجار تصمیمگیری امور داخلی کشور در سفارتخانههای دیگر کشورها گرفته میشد و صحنه سیاسی کشور آوردگاه سفارتخانهها بود. در حکومت پیشین نیز با قدری کنشگری مستقل، ایران در قالب نظامی دوقطبی تعریف میشد. وی با تأکید بر شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» به بعد داخلی و خارجی استقلال اشاره کرد و بعد خارجی آن را پررنگ خواند. تفسیر دکتر ظریف از استقلال درونزابودن و اتکا به داخل بود، نه منفکشدن از دنیا. وی به نقل از لیندسی گراهام، سناتور آمریکا، که اخیراً اظهار داشته بود: «اگر از عربستان سعودی حمایت نکنیم، به فارسی صحبت خواهند کرد»، ترامپ و دولت او را بیان صریح آنچه دانست که سالها در دل دولتمردان آمریکایی بوده است و در تعریف کلمه «استقلال» گفت: «استقلال بهمعنای آن است که هیچ کس نتواند چنین سخنی درباره ایران بیان دارد. ایران چهل سال است که بدون حمایت آمریکا و علیرغم فشارهای آمریکا به حیات خود ادامه داده است.» وی این برداشت از استقلال را بهمعنای درگیری با کسی یا دعوا با دنیا یا جداشدن از دنیا ندانست، بلکه آن را چنین معنا کرد: «ما قبولکردهایم و خواستهایم که برای ادامه حیات خود وابسته به دیگران نباشیم. این اصل مهم ممکن است در اجرا با اشتباههایی همراه بوده باشد، اما بر اصلبودن آن شبههای نیست.» ساختن چهره امنیتی از ایران در دنیا، از جمله در حوزه هستهای، و تحریمکردن ایران همراه با مضیقه اقتصادی و موضوع فصل هفتم شورای امنیت، لازمه استقلال ایران نبوده است. لازمه استقلال ایران این بوده است که بتواند ادعا کند که علیرغم سختیها، ما میتوانیم بدون آمریکا و بدون غرب و حتی با فشار آنها سرپای خود بایستیم. وی در اقتصاد مقاومتی درونزایی و برونگرایی را در کنار هم دید.
دکتر ظریف پس از بیان این مقدمه، سخنان خود را بر محور همهجانبهگرایی و چندجانبهگرایی قرار داد. به بیان وی در همهجانبهگرایی دو مفهوم مهم نهفته است. یکی آنکه دنیا دیگر در یک منطقه جغرافیایی خلاصه نمیشود. وی به کتاب مشترک خود با دکتر سجادپور و دکتر مولایی با عنوان «دوران گذار روابط بینالملل در جهان پساغربی» در سال ۱۳۹۵ اشاره کرد و افزود: «جهان پساغربی به معنای آن نیست که غرب دیگر جایگاهی در جهان ندارد یا جهان ضدغربی شده است، بلکه به معنای آن است که جهان امروز از شرایطی که در قرون گذشته داشته و همه اتفاقات عالم که در غرب میافتاده یا غرب تصمیمگیرنده آن بوده است و منحصر به غرب بوده است، امروز خارج شده و جهان پساغربی شکل گرفته است.» و به کنفرانس مونیخ در سال ۲۰۱۷ اشاره کرد که عنوان «مدیریت جهان پساغربی» را برگزیده بود که نشان میدهد حرف ما شعار جهان سومی نیست، بلکه واقعیتی جهانی است. در چنین جهانی نگرش به شرق و نگرش به غرب معنا ندارد. در چنین جهانی باید به لحاظ مراکز قدرت و به لحاظ جغرافیایی و سیاسی نگرش همهجانبه داشت، چرا که مراکز و منابع قدرت متکثر و متحول شده است.
دکتر ظریف به تصمیم ترامپ درباره ایران اشاره کرد و افزود: «اگر ترامپ در آینده همین تصمیم را درباره مراودات بین چین و اروپا نیز اتخاذ کند، اروپا چه راهی در پیش خواهد گرفت؟ همچنین، آیا چین میتواند روابط خود را با اروپا با چوب آمریکا فراموش کند؟» وی ضمن تأکید بر قدرت و امکانات نظامی، تعیینکننده آینده جهان را دیگر توپ و تفنگ و سلاح هستهای ندانست، زیرا دیگر جهان دوقطبی خاتمه یافته است. ایران تنها زمانی توانسته است در سطح جهانی موفق عمل کند که قدرت میدانی و دیپلماسی در کنار هم همافزایی کرده است. هر گاه قدرت میدانی نداشتیم و تلاش دیپلماتیک کردهایم، با شکست همراه شدهایم و هر گاه قدرت میدانی داشتهایم، ولی تلاش دیپلماتیک نکردهایم، باز هم موفقیت کامل کسب نکردهایم.
دکتر ظریف با توجه به اشراف دکتر عاملی در حوزه ارتباطات، از پیشنهاد وی با عنوان «دیپلماسی علمی» در شورای عالی انقلاب فرهنگی استقبال کرد و افزود: «از زمانی که انواع دیپلماسی پیداکردیم، یعنی حاکمیتها انحصار ایجابی و سلبی روابط بینالمللی را، حتی در حوزه استفاده از زور بهصورت سازمانیافته، از دست دادهاند. سازمانها و نهادهای غیرحاکمیتی هم به عناصر امنیتسوز و هم امنیتساز تبدیل شدهاند. این بهمعنای آن است که برای حصول به موفقیت هم در حوزه جغرافیا و هم در حوزه ابزارها (علم، فرهنگ، دیپلماسی و جزآن) باید همهجانبهگرا بود.» دکتر ظریف بر ماهیت ماهوی این ابزارها نیز تأکید داشت که عامل انسانی، عامل توسعه و عامل پیشرفت میشود ولی در عین حال ابزار قدرت نیز هست. وی به ابزار قدرت در زمان دولت شوروی سابق اشاره کرد که در دهه شصت و هفتاد میلادی، ابزار مدارس یکی از ابزارهای مهم پیشبرد سیاستهای ضدکمونیستی ایالات متحده آمریکا بود. همچنین، بر اولویتبندی در همهجانبهگرایی تأکید کرد و افزود: «امروز در کشور به این اجماع رسیدهایم که باید ابزارهای همهجانبهگر داشته باشیم، اما هنوز در صورت بروز تزاحم در حوزهها و ابزارها، بر سر اولویتبندی به اجماع نرسیدهایم. بیشتر درباره مجموعه اولویتها سخن گفته میشود، نه اصل آن.» دکتر ظریف تأکید کرد: «از زمان قاجار تا به امروز در هیچ دولتی، به غیر از جمهوری اسلامی، سرزمین ایران دستنخورده باقی نمانده است. ایران، با اتکا بر تعالیم قرآن، نه بهدنبال سلطه است و نه سلطه را میپذیرد. جمهوری اسلامی از همان آغاز با این فهم همراه بود که سلطهطلبی در جهان کنونی ناممکن است، نه لزوماً نامطلوب. وقتی ترامپ اعلام میدارد که ۷ تریلیون دلار هزینه کردهام ولی هیچ امری را پیش نبردهام، یعنی ناممکنبودن سلطهطلبی. پیام امام به گورباچف نشانه فهم پایان جهان دوقطبی، پیش از وقوع آن است. اروپا در تکامل تاریخی جامعه مدنی به این نتیجه رسید که حقوق بشر مهم است، اما برای ما درست است که ابزاری امنیتی است، ولی ارزش اخلاقی آن از زمان امام علی (ع) مطرح بوده است: النّاسُ صِنْفانِ إمّا أَخٌ لَکَ فی الدِّیْنِ، أو نَظِیرٌ لَکَ فی الخَلْقِ.»
دکتر ظریف درباره چندجانبهگرایی تأکید کرد امروز در دنیا همه بر این اصل توافق دارند که هیچ چالشی در دنیا را نمیتوان یکجانبه یا حتی دوجانبه حل کرد و سبب شده است که همهجانبهنگری شکلگیرد. چالشهای امروز جهانی است و راهکارهای آن نیز باید جهانی باشد. دکتر ظریف توافق میان دو ابرقدرت در جهان، وزیر امور خارجه روسیه و آمریکا، را مثال زد که بر سر آتشبس در سوریه به توافق رسیدند، اما مشکل حل نشد. اما، مذاکرات ایران و ترکیه و روسیه تا دو سال توانست آرامشی نسبی پدید آورد. درست مثل حل مشکلات محیطزیست که کشوری نمیتواند بهتنهای آن را حفظ کند، حفظ امنیت کشور به قیمت ناامنی دیگر کشورها شدنی نیست. دکتر ظریف امنیت را کالایی عمومی و جهانی نام برد، نه کالایی ملی. با اینکه ایران کشوری امن است، ناامنیهای پاکستان و سوءاستفاده گروههای تروریستی از آن سبب برهمزدن امنیت کشور امن ما میشود. ناامنی مرز نمیشناسد. دکتر ظریف آمریکا را مثال زد که پس از ۱۱ سپتامبر، در کشور بزرگترین قدرت نظامی دنیا، از زمین و زمان میترسیدند. وی افزود: «در این باره ایران حرف برای گفتن دارد. اروپا حرفی برای گفتن در این باره ندارد. منطقه خاورمیانه را به انبار باروت تبدیل کردهاند. سال گذشته تنها ۱۰۰ میلیارد دلار تسلیحات نظامی به شورای امنیت خلیج فارس فروختهاند. آمریکا سالانه ۷۰۰ میلیارد دلار هزینه نظامی میکند. این در حالی است که ایران ۱۶ میلیارد، چین ۲۲۰ میلیارد، عربستان ۶۷ میلیارد، روسیه زیر ۶۰ میلیارد و امارات متحده عربی ۲۲ میلیارد هزینه میکند.» وزیر امور خارجه کشورمان، نخستین وظیفه دولت را حفظ امنیت برای شهروندان خود دانست که آمریکا با این همه هزینهکرد نظامی قادر به تأمین آن در مرکز کشور خود در واشنگتن نبود. راهکارهای یکجانبه ممکن است منافع کوتاهمدت داشته باشد، اما همه بر این امر متفقاند که در درازمدت، همین سیاستهای ترامپ در حوزه اقتصاد بعد از سال ۲۰۲۰ تأثیر سیاستهای یکجانبهگرایی خود را نشان خواهد داد. این نخستینبار نیست که آمریکا یکجانبهگرایی را دنبال میکند. گرچه همواره یک سیاست مهم آمریکا بوده است اما در دوران بوش پسر و ترامپ به اوج خود رسید. دکتر ظریف اقدام در ورشو را اعتراف بر همین اصل جهانی دانست که یکجانبهگرایی دیگر تأثیر ندارد و افزود: «آیا آمریکا در حمله به عراق و اعتلافی که صورت گرفت به کمک نظامی نیاز داشت؟ آمریکا در دور دوم حمله خود به عراق، برخی کشورها را جزو نیروی نظامی خود قرار داده بود که نهتنها کمکی به امنیت آمریکا نمیکردند، بلکه آمریکا بهناچار نیروهایی از خود را به حمایت از آنان اختصاص داده بود. این اقدامات از این رو بود که یکجانبهگرایی در عرصه بینالمللی کارایی و مشروعیت ندارد. در سال گذشته آمریکا چهار بار تلاش کرده است که همان اجماع جهانی درباره عراق را درباره ایران شکل دهد. خانم هیلی تلاش کرد به بهانه تظاهرات دیماه سال گذشته ما را به شورای امنیت بکشاند که این جلسه به جلسهای ضدآمریکایی بدل شد و همه از برجام حمایت کردند. بار دیگر در مورد یمن تلاش کردند که علیه ایران قطعنامه بگیرند که برای نخستینبار پس از پیروزی انقلاب روسیه در بحث هستهای حاضر به وتو نشد. بار سوم، ترامپ به شورای امنیت رفت. بار چهارم پمپئو، در جلسه عادی شورای امنیت، درباره قطعنامه ۲۲۳۱ ، ضمیمه بی، باز هم با شکست همراه شد. تمامی اینها احیای اجماعی است که آمریکا از دست داده است. در نامه اول آمریکا برای اجلاس ورشو، اولین موضوع ایران عنوان شده بود که بعد نام آن را به خاورمیانه تغییر دادند.» دکتر ظریف با پاسداشت مقاومت مردم در برابر تحریمها و فشارهای آمریکا، وظیفه دولت منتخب مردم را کاهش فشار از روی مردم دانست و افزود همانطور که نمیتوانیم پشت توطئههای امپریالیسم و نظام سلطه پنهان شویم و ناکارآمدی خود را بر گردن آنان بیندازیم، نمیتوانیم پشت سر مقاومت مردم خود را پنهان کنیم و افزود: «بهعنوان کارگزاران این مردم، وظیفه داریم که فشار را از مردم کاهش دهیم و تمام تلاش خود را کردهایم. میزان موفقیت ما را مردم و مهمتر از آن خداوند قضاوت خواهند کرد.» دکتر ظریف بر این واقعیت اشاره کرد که آنچه آمریکا در برجام از دست داد شکستی راهبردی برای آنان بود، زیرا هم اسرائیل و هم تندروهای آمریکا به دنبال بحث هستهای نبودند؛ از این وحشت داشتند که این اجماع جهانی برای آنها نابود شود. تلاش چهارباره آمریکا در شورای امنیت در مدت یکسال و در ورشو به لطف خدا و تلاش همکارانم با شکست همراه شد، ولی آمریکاییان همچنان به تلاش خود ادامه خواهند داد.» خاتمهبخش سخنان وزیر امور خارجه کشورمان این بود که چندجانبهگرایی اهمیت دارد، اما جایگزین قدرت نیست، بلکه تعدیلکننده قدرت است و به کتاب مشترک خود با دکتر سجادپور با عنوان دیپلماسی چندجانبه اشاره کرد. چندجانبهگرایی معادلهای است میان قدرت و مشروعیت. در حوزه سیاست خارجی انقلاب اسلامی به اصل استقلال نیاز داریم. اصل درونزایی بهعنوان لازمه استقلال باید نگریسته شود نه بهمنزله مشکلی که ایجاد شده است. وی ابعاد قدرت جمهوری اسلامی را متنوع نامید و به مذاکرات خود با کسینجر اشاره کرد. کسینجر معتقد بود ایران باید میان آرمان و دولت یکی را انتخاب کند. وزیر امور خارجه کشورمان در پاسخ گفت: «هر زمان آمریکا تصمیم گرفت میان آرمان و کشور یکی را انتخاب کند ایران نیز چنین خواهد کرد.» وی گفت در این منظومه قادر خواهیم بود که اولویتهای خود را تعیین کنیم و به معنای آن نیست که آرمان را فدای واقعیت یا واقعیت را فدای آرمان کنیم. همهجانبهنگری در حوزه جغرافیا، ابزارها و نگاه ایران باید حفظ شود. در این صورت است که میتوان در این دنیای پرآشوب سیاست خارجی موفقیتی داشت.
دکتر کنستانتین زاتولین، عضو دومای روسیه و رئیس انستیتوی تحقیقاتی کشورهای مشترکالمنافع، در همایش «چندجانبهگرایی در سیاست خارجی ایران؛ ظرفیتها و راهبردها» ضمن تشکر از دعوت دکتر عاملی و دکتر سنایی برای شرکت در این همایش و تبریک چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در خصوص فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سخن گفت. پس از فروپاشی شوروی آمریکاییان از تحقق ایده یک رهبر برای دنیا بسیار مسرور بودند و بهدنبال گسترش نفوذ خود در جهان بودند. ایران از جمله کشورهایی بوده و هست که مواضع ضدآمریکایی دارد و انقلاب ایران بدون اجازه آمریکا تحقق یافت. روسیه نیز در سیاستگزاری خارجی خود سیاست مشابهی را دنبال میکند. دکتر زاتولین توسعه اقتصادی چین را دیگر مانع جدی رویای جهان تکقطبی آمریکاییان یاد کرد. همچنین، از همکاری ایران، روسیه و ترکیه در سوریه بدون اجازه آمریکا سخن گفت. به باور وی چندجانبهگرایی در دنیای امروز از بوته نظریه خارج شده و به عمل نشسته است. این عضو دومای روسیه، روسیه را کشوری خواند که قصد جنگ و منازعه با هیچ کشوری را ندارد و خواهان روابط عادی با کشورهای دنیاست و این امر برای آمریکا قابلپذیرش نیست.
دکتر زاتولین به تلاشهای پوتین برای رسیدن به درک متقابل با جهان اشاره کرد که در سال ۲۰۰۰ خواهان پیوستن به ناتو شد و این امر موج جدیدی را در غرب پدید آورد. این امر در سال ۲۰۰۷ در کنفرانس سالیانه صلح مونیخ مجدداً طرح شد و روسیه رسماً اعلام کرد که طبق خواست غربیان رفتار نخواهد کرد. در وقایع گرجستان در سال ۲۰۰۸ روسیه رسماً اعلام کرد که قصد دارد وضعیت مرزی خود را پس از فروپاشی با کشورهای استقلالیافته حلوفصل کند و روسیه به گرجستان هشدار داده بود که عدم به رسمیت شناختن مرزهای دیگر کشورها توسط گرجستان به مقابله روسیه خواهد انجامید. اتفاق کوزوو نیز اتفاقی مشابه با گرجستان و با وجود هشدار روسیه بود. این دو رویداد درگیری رسمی روسیه با غرب برای حفظ مواضع خود را نشان میدهد. به باور دکتر زاتولین این رویدادها معرف سیاست غلط روسیه نیست، بلکه حاصل مواضع غلطی است که آمریکا در سیاست سلطه خود بر جهان اتخاذ کرده است. از طرفی، افزایش قدرت اقتصادی چین به تضعیف قدرت آمریکا انجامیده و کنترل بازار چین از دست آمریکا خارج شده است. این امر به اخذ راهبرد استفاده از هر روش از سوی آمریکا برای کنترل جریان انجامید و بهدنبال اتحاد با کشورهایی است که دوست چین نباشند. اتفاقات در جنوب دریای چین و در کره شمالی و اتفاقات تاریخی میان هند، ویتنام و چین از این دست است. در این میان تنها مرز آرام، مرز میان چین و روسیه است.
دکتر زاتولین در گسترش روابط اقتصادی و تجاری خود با چین به لولههای گازی روسیه به چین اشاره کرد. در بخش نظامی و تسحیلات نظامی و هستهای نیز به قدرت برابر روسیه و آمریکا اشاره داشت و اینکه روابط خوب چین و روسیه سبب نگرانی آمریکاست. کشورهای اوکراین، گرجستان، قزاقستان پیشتر کشورهای چند ملیتی دیده میشدند در حالی که امروز کشورهایی مستقلاند. در این کشورها افراد روسزبان و از اقوام دیگر زندگی میکنند که به دید غربیه و شهروندان درجه ۲ به آنها نگریسته میشود. بعد از فروپاشی این قبیل موارد بهخصوص با اوکراین سبب بروز مشکلاتی شد. البته، هر دو کشور خود را یک ملت میدانند، با مرزها مختلف. تلاشها در قرن نوزدهم برای دورکردن اوکراین از روسیه جرقه فروپاشی شوروی شد. آمریکا در تلاش است چنین وانمود سازد که هر اتفاقی در هر کجای دنیا محقق شود مقصر روسیه است و این مشابهه با وضعیتی است که برای ایران بهوجود آوردهاند و پس از انقلاب ۵۷ هر اتفاقی در هر کجای دنیا را از چشم ایران میبینند. دکتر زاتولین جنگ اقتصادی و جنگ سیاسی فعلی با آمریکا را حاصل همین رویکردها دانست. وی به نقل از پوتین افزود روسیه یا وجود نخواهد داشت یا امپراتوریای عظیم خواهد ماند. این امر در جهان امروز که رو به سوی چندجانبهگرایی دارد درک و فهم روسیه را نسبت به جهان نشان میدهد.
در خاتمه، دکتر زاتولین بر گسترش روابط میان ایران و روسیه تأکید کرد و خبر از افزایش دیدارهای مقامات و مذاکرات رسمی و غیررسمی داد.
ترجمه همزمان این سخنرانی را حامد کجوری، دانشجوی پیشین مطالعات روسیه بر عهده داشت.
دکتر رضا دهقانی، دانشیار مطالعات غرب آسیا و جنوب آفریقا و دبیر علمی همایش «چندجانبهگرایی در سیاست خارجی ایران؛ ظرفیتها و راهبردها» ضمن خوشامدگویی به حاضران و تشکر ویژه از دکتر عاملی، دکتر سنایی، دکتر جواد شعرباف، همکاران بخش اجرایی و دبیرخانه همایش و کمیته علمی، و مهمان ویژه همایش دکتر کنستانتین زاتولین، رسالت انجمن ایرانی مطالعات جهان را در برگزاری همایشهای سالیانه خود پایش و رصد وقایع و رویدادهای روز در ایران و جهان دانست. دکتر دهقانی هدف انجمن ایرانی مطالعات جهان را در کنار دانشکده مطالعات جهان، غنیسازی متون پژوهشی و حوزههای تحقیقاتی، و دیگری پیشنهاد راهبردها و راهکارهای مشخص برای تصمیمسازان، بهخصوص دستگاههای دیپلماسی عنوان کرد تا خطمشی نظریهپردازی در عرصههای مختلف بینالمللی قرارگیرد. دکتر دهقانی لازمه سیاست خارجی موفق را داشتن عقبهای موفق و غنی عنوان کرد که برگزاری چنین نشستها و همایشهایی یکی از راههای دستیابی به آن است. دبیر علمی همایش تصویب عنوان همایش و آغاز فراخوان و فعالیتهای برگزاری آن را از سه ماه پیش عنوان کرد که در این بازه زمانی کوتاه ۱۰۰ چکیده به دبیرخانه همایش ارسال شد. با نظر داوران و کمیته علمی همایش ۷۲ چکیده پذیرفته شد. از میان این ۷۲ چکیده ۳۵ مقاله به دبیرخانه ارسال شد که پس از داوری نهایی، ۲۲ مقاله در فهرست مقالات پذیرفتهشده همایش در نشستهای ششگانه قرارگرفت. دبیر علمی همایش ابراز امیدواری کرد در انتهای همایش رهاورد و پوشه علمی مناسبی فراهم آورد.
پس از مراسم افتتاحیه، سخنرانیها در شش گروه، به صورت سه پنل موازی در دو تالار حنانه و ایران دانشکده مطالعات جهان انجام شد.
گروه اول در تالار حنانه
رئیس نشست: دکتر محمدکاظم سجادپور، دانشیار روابط بینالملل دانشکده روابط بینالملل
سخنرانان
دکتر سیامک بهرامی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه، با عنوان «کردها و ظرفیتهای چندجانبهگرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»
دکتر محمدکاظم سجادپور، دانشیار روابط بینالملل دانشکده روابط بینالملل، با عنوان « چندجانبهگرایی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»
دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد مدعو گروه مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، «بهرهگیری از موقعیت جغرافیایی ایران در سیاست خارجی چندجانبه»
دکتر جواد صالحی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، «الگوهای رفتاری در سیاست خارجی بر اساس نظریه جایگاهیابی»
گروه اول در تالار ایران
رئیس نشست: دکتر محمدرضا سعیدآبادی، دانشیار گروه مطالعات بریتانیا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران
سخنرانان
دکتر نوذر شفیعی، استادیار دانشگاه اصفهان، با عنوان «چندجانبهگرایی منطقهای؛ آزمونی برای موفقیت چندجانبهگرایی بینالمللی (مطالعه موردی بحران افغانستان)»
دکتر حسامالدین واعظزاده، استادیار گروه مطالعات اروپا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، با عنوان «برجام و دیپلماسی هستهای چندجانبهگرا: بررسی چالشهای داخلی و بینالمللی آن»
دکتر اسدالله اطهری، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تاکستان، با عنوان «پاتولوژی مبانی سیاست خارجی ایران: آسیبشناسی رویکرد چندجانبهگرایی»
دکتر حسین دهشیار، استاد روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی، با عنوان «برجام از نظر چندجانبهگرایی»
گروه دوم در تالار حنانه
رئیس نشست: دکتر جواد شعرباف، استادیار گروه مطالعات گروه مطالعات غرب آسیا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران
سخنرانان
دکتر جلال دهقانیفیروزآبادی، استاد گروه روابط بینالملل، دانشگاه علامه طباطبایی، با عنوان «تنهایی استراتژیک و چندجانبهگرایی/ گریزی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»
دکتر سعید شکوهی، دانشیار گروه مطالعات منطقهای، دانشگاه علامه طباطبایی، با عنوان «واکاوی محیط روانی در غرب آسیا برای شکلگیری چندجانبهگرایی منطقهای»
دکتر جواد شعرباف، استادیار گروه مطالعات گروه مطالعات غرب آسیا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، با عنوان «نقش و جایگاه کشورهای کوچک در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»
دکتر هادی برهانی، استادیار گروه مطالعات گروه مطالعات غرب آسیا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، با عنوان «فرصتهای چندجانبهگرایی برای دفاع از حقوق مردم فلسطین»
گروه دوم در تالار ایران
رئیس نشست: دکتر ابراهیم متقی، استاد گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران
سخنرانان
دکتر رحمت حاجیمینه، استادیار گروه روابط بینالملل، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شرق، با عنوان «اهمیت آمریکای لاتین در رویکرد چندجانبهگرایی جمهوری اسلامی ایران»
دکتر امیربهرام عرباحمدی، استادیار گروه مطالعات آفریقا، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، با عنوان «بررسی جایگاه آفریقا در مناسبات اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در دوره پسابرجام»
دکتر ابراهیم متقی، استاد گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، با عنوان «چندجانبهگرایی نامتقارن در فضای آشوب منطقهای»
مهدی لکزی، دانشجوی دکتری، دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، با عنوان «راهبردهای اسرائیل برای مقابله با سیاست چندجانبهگرایی ایران در حوزه سیاست خارجی»
گروه سوم در تالار حنانه
رئیس نشست: دکتر محمدرضا دهشیری، دانشیار، گروه علوم سیاسی، دانشکده روابط بینالملل
سخنرانان
دکتر امین پاداش، پسادکتری، دانشگاه تربیت مدرس، با عنوان «صلح یا جنگ! توسعه هوشمندانه دیپلماسی محیط زیستی ایران»
دکتر محمدرضا دهشیری، دانشیار، گروه علوم سیاسی، دانشکده روابط بینالملل، با عنوان «دوجانبهگرایی و چندجانبهگرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»
سعید قربانی، دانشجوی کارشناسیارشد مطالعات خاورمیانه، دانشکده روابط بینالملل، با عنوان «نزاع یکجانبهگرایی و چندجانبهگرایی و آینده روابط بین الملل»
گروه سوم در تالار ایران
رئیس نشست: پریسا صبری، دانشجوی کارشناسیارشد مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران
سخنرانان
سجاد قیطاسی، کارشناسارشد روابط بینالملل، دانشگاه گیلان، با عنوان «نارکو تروریسم و تأثیر آن بر چندجانبهگرایی ایران در آسیای مرکزی»
نیلوفر باقرنیا، کارشناسارشد روابط بینالملل، دانشگاه گیلان، با عنوان «چین یا هند؟ گزینش ایران بر اساس منافع»
پریسا صبری، دانشجوی کارشناسیارشد مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران، با عنوان «تأملی بر چندجانبهگرایی ایران در تجارت خارجی: بررسی موردی اتحادیه اقتصادی اوراسیا»
در مراسم اختتامیه این نشست، دکتر مهدی سنایی، دانشیار گروه مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران و سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه، با عنوان «چندجانبهگرایی در عرصه بین الملل و جایگاه راهبرد شرقی» سخنرانی کرد.
در مراسم اختتامیه این نشست، دکتر مهدی سنایی، دانشیار گروه مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران و سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه، با عنوان «چندجانبهگرایی در عرصه بینالملل و جایگاه راهبرد شرقی» سخنرانی کرد. نظام بینالملل از سده ۱۷ تا نیمه سده بیستم با هژمونی نسبی بریتانیا، چندقطبی بوده است. پس از پایان جنگ جهانی دوم، نظام دوقطبی برقرار شد. با فروپاشی شوروی این نظام برچیده شد و وقایعی مانند بحران کویت در سال ۱۹۹۱، بحران بوسنی از ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶، بحران کوزوو در ۱۹۹۹، جنگ افغانستان در ۲۰۰۱، جنگ دوم خلیجفارس در ۲۰۰۳، بحران لیبی در ۲۰۱۳ و بحران سوریه از ۲۰۱۲ تا کنون روی داده است. این بحرانها که تعداد اندکی از آنها حل شده و بیشتر تشدید شده است در فضای بعد از دوقطبی روی داده است. از این دوره سی ساله گذشته و در حال گذار تعبیر به تکقطبی یا چندقطبی شده است. به بیان دکتر سنایی، نظم نوین و جهان تکقطبی محقق نشده و نهتنها نظم جدیدی شکل نگرفته است، بلکه مشکلات فراوانی برای جامعه جهانی داشته است. از بعد چندقطبی نیز سخن از برقراری نظمی نوین نیست اما برای مثال در عرصه اقتصادی آمریکا، چین و اتحادیه اروپا؛ در حوزه سیاسی تمامی پنج عضو شورای امنیت؛ و در حوزه نظامی، روسیه و آمریکا مطرحاند. چنانچه تا اندازهای نظم نوین تکقطبی شکل گرفته یا درحال شکلگیری بود، بیتردید در سال ۲۰۰۸ با ورود بازیگری جدید و ممانعت از پلن اجرایی ایالات متحده آمریکا توسط گرجستان پایان یافت و بدین ترتیب نظم نوین جهانی و نظریه پایان دنیای فوکویاما، همچنین نظریه برخورد تمدنها زیر سؤال رفت. دکتر سنایی شرایط کنونی عرصه بینالمللی را در حال گذار خواند و افزود قدرتهای جدیدی در حال سربرآوردناند و شکل سیالی پدید آمده است که تهدیدهایی را متوجه جامعه جهانی میکند، در عین حال فضایی را برای رشد بازیگران مستقل فراهم میآورد.
سفیر کشورمان در روسیه دلیل چندجانبهگرایی در فضای فعلی را چنین برشمرد: یکچندقطبیبودن عرصه بینالملل (نه چندقطبی کامل)؛ کاهش قدرت اقتصادی و نقش آمریکا در صحنه بازیهای بینالمللی در برابر افزایش قدرت چین (۲۰ تریلیارد دلار ارزش تولید ناخالص ملی در برابر بالای ۱۵ تریلیارد دلار چین که بنا به پیشبینیها تا ۲۰۳۰ چین جلوتر از آمریکا و احتمالاً تا ۲۰۵۰ هند جلوتر از هر دو کشور خواهد بود)؛ کاهش فاصله میان قدرتهای کوچک و بزرگ (رشد کشورهای منطقهای و فرامنطقهای از جمله برزیل، آفریقای جنوبی، ایران، عربستان و ترکیه)؛ در نتیجه متغیرهای ذکر شده، چندسطحیشدن نظام بینالملل و خروج از تصمیمگیریهای تکلایهای و در محیط بسته (وجود تصمیمگیرندگان منطقهای، فرامنطقهای و ملی) و شبکهایشدن آن (اهمیت ساختارها در برابر فرایندها)، در نتیجه موفقیت برخی نهادهای کوچک در انجام فرایندهای بزرگ در عرصه بینالملل با حتی یک تویت (نقش بسیار بالای فضای مجازی و ارتباطات که در موضوع خاشقچی بسیار عیان شد)؛ شکلگیری فرایندها از پایین به بالا بهجای صرفاً از بالا به پایین. دکتر سنایی از حرکت رو به رشد هند در عین تناقضها و محرومیتهای خاص هند سخن گفت که بسیار مورد توجه افراد در عرصههای بینالملل واقع شده است.
رئیس همایش چندجانبهگرایی از تحول در عرصه ژئواستراتژی جهانی سخن گفت. در چند دهه در دوران جنگ سرد، قطببندی شرق و غرب تعیینکننده رویدادهای جهانی بود، اما به باور وی این تقاطع ژئوپلتیک، امروز در حوزه اوراسیا، خاورمیانه و آسیای جنوبشرقی است و با فروپاشی شوروی، مانع بر سر راه پیوند این پتانسیلها برداشته شده است. لذا، نگاه ما به روابط ایران و روسیه و اهمیت آن در این چارچوب لازم است نگریسته شود که هم خود اهمیت حیاتی دارد و هم در شکلگیری تحولات جهانی مهم است و نقش ایران و روسیه بسیار بالاست. به باور دکتر سنایی، اروپا نیز به این واقعیت اذعان دارد، اما هنوز بر سر باقیماندن در آن نقشه کلاسیک آمریکا و غرب یا سرمایهگذاری در این حوزه جدید در تردید است. جهانیشدن، مسئولیتهای مشترک، شبکههای اجتماعی و منطقهگرایی، همگی نشان از چندجانبهشدن عرصه بینالملل است.
بخش دیگر سخنان دکتر سنایی به شاهراههای ارتباطی راهبردی، چه ترانزیت و چه انتقال انرژی اختصاص داشت که رقابت بر سر آنها جدی است. ایران یکی از این شاهراههاست: از شمال به جنوب؛ در بخش شرقی، افغانستان و پاکستان؛ در شرق خزر از طریق ترکمنستان و قزاقستان؛ و در غرب خزر. آسیای شرقی و آسیای جنوب شرقی بیشتر بهرهبردار این خطاند.
دکتر سنایی در جمعبندی سخنان خود گفت، ضرورت اخذ راهبرد شرقی قوی حکایت از آن دارد که غرب محوریت خود را از دست داده است، اما همچنان نقش دارد. چندجانبهگرایی و سیاست فراگیر این ظرفیت را در خود دارد که تمامی اتکای ما به یکسو محدود نمیشود. حفظ توازن و افزایش ظرفیت و تنوع ما در روابط خارجی باعث افزایش قدرت گفتگوی ما با همه طرفها، از جمله شرکا خواهد بود. در این خصوص موارد زیر برشمردنی است: تقویت روابط با هند، چین و روسیه و تقویت روابط با همسایگان و با سازمانهایی نظیر بریس، اکو و شانگهای که ایران عضو ناظر آن است و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شامل کشورهای روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ارمنستان و روسیه سفید بلاروس که توافقنامه منطقه تجاری آزاد با آن در حال برقراری است. دکتر سنایی تأکید کرد تحولات چندلایه است و دشمن را نباید از آنچه هست بزرگتر دید. از هشت خط لوله نفتی که از پیرامون ما عبور کرده است، هیچ یک از طریق ایران عبور نمیکند. گسترش خطوط راهآهن و خط لولههای نفتی از جمله اقداماتی است که لازم است اتخاذ شود و بهاجرا درآید. چه از نگاه دانشگاهی و چه از نگاه اجرایی با عینک معاصر باید مسئله چندجانبهگرایی نگریست. اصلاح روابط با کشورهای عربی در سیاست خارجی از جمله دیگر موارد مهم است. دکتر سنایی ضمن تأکید بر روابط چندجانبهگرایی، خبر از ارتقای رایزنیها داد. تحولات منطقهای و بینالمللی و منافع کشور ما ایجاب میکند که روابط خود را با روسیه تقویت کنیم. به این روابط بهصورتی همهجانبه و فراگیر نگریسته شده و درباره تمامی عناصر موجود در رابطه گفتگوهایی در حال شکلگیری است. سفرهای دوجانبه و شانزده بار ملاقات رئیسجمهور کشورمان در این پنج سال با پوتین یکی از موارد بیانگر ارتقای رایزنیهاست. پوتین سه بار به ایران آمده است که در تاریخ پانصد ساله ما بیسابقه بوده است. دکتر سنایی ضعف این روابط را در این دانست که دولتی است در حالی باید میان نهادها نیز شکل بگیرد. همچنین، خبر از افزایش گردشگران میان دو کشور داد که نسبت به پنج سال گذشته پانزده برابر شده است. اتحادیه همکاریهای دانشگاهی در چارچوب دیپلماسی علمی مطرحشده دکتر عاملی ایجاد شده است که یکی از جمله کارهای موفق بوده است. وی به نقل از دستیار اول پوتین که دو دوره نیز وزیر آموزش و پرورش روسیه بوده است افزود ایران دستاوردهای علمی و فناوری خوبی دارد. با توجه به اینکه هر دو کشور صادرکننده انرژی هستند، تلاش بر این است که در تبادلات اقتصادی نیز گسترش روابط شکلگیرد.
پس از خاتمه سخنرانی دکتر سنایی، با حضور، دکتر سعیدرضا عاملی، دکتر سنایی، دکتر دهقانی، دکتر عرباحمدی، دکتر شعرباف و دکتر حاجیمینه به سخنرانان نشست لوح تقدیر و هدایا اهدا شد. همچنین، از دکتر سنایی، رئیس همایش، تقدیر شد.
برگزاری این همایش با همکاری و همیاری دانشجویان دانشکده مطالعات جهان انجام شد که شایسته تقدیر است؛ از جمله خانمها هاجر جرست، الهه گلذاری، عاطفه عواطفرستمی و مریم کریمخانی و آقایان علیاکبر عباسی، فرزان صفری، حامد کجوری، حمید مهدوی.