در این نشست با اداره دکتر جهانگیر کرمی، معاون اداری و مالی دانشکده، دکتر لنا دونایوا، دانشیار انستیتو خاورشناسی آکامی علوم روسیه، دکتر احسان رسولی‌نژاد، استادیار دانشکده مطالعات جهان، دکتر خدایار براری، استادیار دانشکده مطالعات جهان، دکتر مارینا کامنوا، دانشیار انستیتو خاورشناسی آکادمی علوم روسیه، و دکتر الهه کریمی ریابی، استادیار دانشکده مطالعات جهان، سخنرانی کردند.
دکتر کرمی در مقدمه این نشست ایران را کشوری خواند که با ۲۰۵ کشور از ۲۰۷ کشور دنیا روابط دارد. در این میان، روابط ایران با آمریکا، روسیه، چین، انگلستان، فرانسه و آلمان بیش از سایر کشورها و در مرتبه دیگری با همسایگان خود اهمیت دارد. در این میان روسیه جایگاه ویژه‌ای دارد که سبب شده است بیش از دو سده از کشورهای مؤثر در روابط خارجه و مسائل داخلی ایران باشد. وی محور اصلی این نشست را بررسی مسائل اقتصادی و فرهنگی روابط دو کشور خواند، گرچه هر دو از مسائل سیاسی چندان دور نیست.
دکتر دونایوا همکاری‌های ایران و روسیه را از نگاه روسی بررسی کرد. وی با توجه به نامتوازن و ناپایدار بودن توسعه اقتصاد ایران و روسیه در همه زمینه‌ها، بر پیوند اقتصاد با سیاست در هر دو کشور تأکید کرد که تغییر در آرایش سیاست دو کشور به تغییر در روابط اقتصادی دو کشور می‌انجامد. عدم‌توفیق دو کشور در توسعه روابط سیاسی در برهه‌های زمانی مختلف، سبب ناکام‌ماندن توسعه اقتصادی و روابط تجاری و اجرای پروژه‌های مشترک از جمله توافقنامه مشترک ایران و روسیه در استخراج منابع گاز شده است. تنها پروژه موفق ایران و روسیه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر بود که بیش از پانزده سال به درازا کشید. روابط ایران و روسیه متأثر روابط داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی بوده است. هر دو کشور سایه تحریم‌های آمریکا را بر خود دیده و رقیب تجاری هم در حوزه صادرات انرژی بوده‌اند.
وی از جمله مسائل مهم داخلی روسیه را بحران جدی اقتصادی این کشور در اوایل دهه ۹۰ و پس از فروپاشی شوروی، غربگرایی نخبگان سیاسی و اقتصادی آن و تمایل الحاق آن‌ها به الحاق روسیه به اروپا، و نداشتن برنامه بلندمدت و توسعه‌محور نام برد.
دکتر دونایوار از جمله شاخص‌های مهم اقتصادی روسیه و مشترک با ایران را دولت‌محوربودن آن و تسلط شرکت‌های تجاری بزرگ و نیمه‌دولتی در فعالیت‌های صادراتی دانست. وی مهم‌ترین مانع در گسترش روابط اقتصادی سی‌ساله گذشته دو کشور را پیوند عمیق اقتصاد و سیاست و اولویت‌دادن به مسائل ژئوپلتیک بیش از منافع اقتصادی، فقدان سازوکار مالی با بیمه مشترک، و آشنایی کم تجار دو کشور در زمینه صادرات هر کشور و قوانین و مقررات یکدیگر، ضعیف‌بودن تجارت خرد و متوسط روسیه، بروکراسی در هر دو کشور، ناهمخوانی قواعد گمرکی و سیستم استاندارد و حقوقی و کنترل کیفیت و فرهنگ تجاری خواند. برقراری روابط با غرب برای روسیه اهمیت بیشتری دارد، گرچه در سال‌های اخیر به سمت شرق چرخش جدی داشته است. به گفته وی این چرخش اتفاقی نبوده است چرا که آسیا به قطب توسعه اقتصادی و سیاسی جهان بدل شده است. روسیه به‌دنبال سیستمی متوازن و چندقطبی در این قاره است. لذا، رابطه با ایران از اولویت‌های سیاسی روسیه است.
پس از امضای برجام، بهبود جدی در روابط اقتصادی و بیشتر در روابط بازرگانی دو کشور پدید آمد. حجم تبادل کالای دو کشور در سال ۲۰۱۶، ۷۰ درصد افزایش داشته است و به ۲/۲ میلیارد دلار رسید. در این بین سهم ایران کمتر از ۱ درصد بوده است. جایگاه ایران در میان شرکای تجاری روسیه در جایگاه ۴۷ام است. بیش از نیمی از کالاهای صادراتی روسیه به ایران کالاهای صنعتی بوده که در دو سال اخیر رو به افزایش گذارده است. همچنین، ۷۰ درصد واردات کشاورزی ایران از روسیه بوده است. از سال ۲۰۱۵ صادرات ماهی و محصولات دریایی نیز آغاز شد. هر دو کشور در کاهش عوارض و افزایش تسهیلات گمرکی موافقنامه‌های مشترکی امضا کردند و با کاهش ۲۵ درصدی عوارض گمرکی، کریدور سبز به روی محصولات اقتصادی ایران باز شد.
واردات روسیه از ایران در سال ۲۰۱۷، در مقایسه با سال ۲۰۱۶، به بیش از ۲۹ درصد و در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۳۵ درصد ارتقا یافت. سهم روسیه در تجارت خارجی ایران تنها ۶ درصد است و نشان می‌دهد روسیه هنوز شریک اقتصادی مهمی برای ایران نیست. تبادلات دو کشور در حوزه‌های انرژی، فنی، نظامی، هوا و فضا، و زیرساخت‌ها نیز چشمگیر بوده است. کمیسیونی مشترک همکاری‌های تجاری، علمی و فنی و ارتباطات دو کشور را شکل می‌دهد. نیروگاه حرارتی و گسترش خط راه‌آهن در میان دو کشور و گسترش سیستم حمل‌ونقل اوراسیا از دیگر پروژه‌های مشترک این دو کشور است.
دکتر رسولی‌نژاد با تمرکز بر تحریم‌ها، همکاری ایران و روسیه را بررسی کرد. تحریم‌های متعددی، از جمله فناوری و صنعت علیه روسیه و پیش از فروپاشی شوروی اعمال شده است. از ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۸ روسیه هیچ تحریمی نداشته و پس از آن تحریم‌های مختلفی داشته است. با توجه به اعمال تحریم‌های مختلف علیه ایران از ۱۹۷۹ و با پیروزی انقلاب اسلامی، تجربه ایران در تحریم‌ها بیش از روسیه است.
به لحاظ ساختار اقتصادی، در سه دهه- ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۹، ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹، و ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸- متغیرهای موجود مانند شهرنشینی، رشد اقتصادی، تورم، درجه بازبودن تجاری، تجارت با کشورهای اصلی اعمال‌کننده تحریم ساختار اقتصادی روسیه را به‌لحاظ متغیرهای کلان اقتصادی در برابر تحریم‌های غرب مقاوم‌تر کرده است. این ساختارها در ایران ضعیف‌تر است.
از نظر واکنش به تحریم‌های غرب، هر دو کشور اقتصاد مقاومتی یا ضدتحریمی داشته‌اند. هر دو کشور این سیاست را راه‌حلی می‌دانند برای کم‌اثرترکردن یا بی‌اثرترکردن تحریم‌های غرب. این سیاست در هر دو اقتصاد سبب شکل‌گیری سیاست جانشینی واردات شده است؛ یعنی، تقویت تولیدات داخلی هر دو کشور. ایجاد چرخش تجاری دیگر رویکرد مشترک هر دو کشور بوده است؛ یعنی، هر دو کشور از سمت کشورهای تحریم‌کننده به سمت کشورهای غیرتحریم‌کننده حرکت می‌کنند.
دکتر رسولی‌نژاد تفاوت‌های دو کشور را در مواجهه با تحریم‌ها از دو بعد بررسی کرد. بعد نخست اینکه در ایران اقتصاد مقاومتی صرفاً خاص دوران تحریم نیست. خودسازی اقتصاد داخلی نیز مطرح است. در روسیه منظور از اقتصاد ضدتحریمی، سیاست‌هایی است که در زمان تحریم اخذ می‌شود. این واکنش به تحریم‌ها دفاعی است، به‌گونه‌ای که تحریم‌ها را کم‌اثر یا بی‌اثر سازد؛ این در حالی است که در روسیه در کنار ذات دفاع، ذات حمله نیز وجود دارد.
دکتر براری، بحث مطرح‌شده دکتر دونایوا را از نگاه ایرانی و با تمرکز بر حوزه انرژی بررسی کرد. ایران در مقطعی در زمان شوروی با روسیه در حوزه گاز همکاری داشت و متخصصان شوروی حدود ۵۰۰ کیلومتر از خط لوله انتقال گاز ایران به شمال را احداث کردند. در مقطعی نیز ایران گاز طبیعی به این کشور صادر می‌کرد که بعد از مدتی متوقف شد. از ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ که ایران رسماً اعلام کرد فدراسیون روسیه را وارث و جانشین حقوقی شوروی به‌رسمیت می‌شناسد، روابط ایران و روسیه وارد مرحله جدیدی شد. روابط دوجانبه کشورها از جمله در بخش انرژی نیازمند پایه حقوقی است. در ۱۹۹۲ دو کشور توافقنامه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را امضا کردند. در مارس ۲۰۰۱ قرارداد مهم دیگری بین دو کشور امضا شد و در آوریل ۲۰۰۲ با امضای توافقنامه‌ای بین رؤسای جمهور دو کشور، مبنای حقوقی همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه شکل گرفت. در ۲۰۱۰ با امضای توافقنامه‌ای موسوم به «نقشه راه»، همکاری‌ها برای توسعه روابط دو کشور در حوزه انرژی در بازه‌ای ۳۰ ساله آغاز شد. در سال ۲۰۱۴ نیز وزیران نفت و انرژی دو کشور قرارداد پنج‌ساله دیگری را به امضا رساندند. در سال ۲۰۱۵ نیز قرارداد دیگری میان ستاری، معاون رئیس‌جمهور ایران، و راگوزین، معاون نخست‌وزیر روسیه برای توسعه همکاری‌های علمی و فنی از جمله در بخش انرژی امضا شد. دکتر براری روابط دو کشور را در سه مرحله پایه‌گذاری حقوقی، تثبیت و شکوفایی تقسیم کرد.
به باور دکتر براری، طی سه دهه گذشته پایه‌گذاری حقوقی در حوزه انرژی میان دو کشور شکل گرفته است. پس از برجام انتظار می‌رفت وارد حوزه تثبیت و شکوفایی شویم.
حوزه انرژی در روابط دو کشور در کنار حوزه‌های امنیتی، نظامی و سیاسی از جمله مهم‌ترین حوزه‌های همکاری ایران و روسیه است. روابط جدی دو کشور در حوزه انرژی با همکاری در بخش انرژی هسته‌ای آغاز شد. ایران و روسیه خود را قدرت بزرگ در حوزه انرژی می‌دانند. حتی روسیه خود را ابرقدرت انرژی می‌داند. اقتصاد روسیه و ایران مکمل هم نیست، چون هر دو نفت و گاز دارند؛ از این‌رو، حجم روابط اقتصادی آن‌ها زیاد نیست. در حالی که برای مثال، در مورد اقتصاد ترکیه و روسیه بخش عمده‌ای (حدود یک‌سوم) از حجم روابط تجاری-اقتصادی دو کشور به نفت و گاز مربوط می‌شود. ترکیه گاز از روسیه وارد و در مقابل حجم قابل توجهی از مواد غذایی و محصولات کشاورزی به روسیه صادر می‌کند. لذا، می‌توان گفت اقتصاد این دو کشور مکمل هم است.
دکتر براری به سخنان خود در سال ۲۰۱۲ اشاره کرد که با وجود رقابتی‌بودن حوزه انرژی میان ایران و روسیه، امکان همکاری بین دو کشور در این حوزه وجود دارد. به‌نظر می‌رسد در این سال‌ها دو کشور راه‌های همکاری با یکدیگر را یافته‌اند. حتی رقبا نیز وقتی پای منافع مشترک در میان باشد، ناگزیر به همکاری‌اند؛ به ویژه، در رابطه با امنیت انرژی. برای مثال، اگرچه روسیه و آمریکا در حوزه انرژی رقیب‌اند، پوتین پس از ملاقات با ترامپ در نشست هلسینکی، در کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد روسیه مایل به همکاری با آمریکا در حوزه انرژی است، از جمله در زمینه قیمت‌گذاری؛ چرا که نوسان شدید قیمت کشورهای صادرکننده انرژی را با بحران مواجه می‌کند. سال ۲۰۱۰ نیز پوتین تأکید کرد که روسیه مایل به همکاری با قطر در بازار جهانی گاز است، در صورتی که دو کشور رقیب جدی یکدیگر محسوب می‌شوند.
دکتر براری در خاتمه به ظرفیت‌های ایران و روسیه برای همکاری در حوزه انرژی اشاره کرد، از جمله در مجمع کشورهای صادرکننده گاز، مشارکت در احداث خط لوله ایران-پاکستان-هند، امنیت انرژی، و تبادل برق و انرژی از کریدور قفقاز. وی ملاحظات سیاسی کشورها را برای همکاری در بخش انرژی خاطرنشان ساخت. گفته کسینجر در ژانویه ۱۹۷۵: «از همان نخست، مسئله انرژی مسئله سیاست خارجی بوده است نه مسئله‌ای صرفاً اقتصادی» پایان‌بخش سخنان این استاد گروه مطالعات روسیه بود.
دکتر کامنوا، درباره مسائل فرهنگی دو کشور سخن گفت. وی به سخنان مقام معظم رهبری اشاره کرد که فرمودند: «فرهنگ در حاشیه مسائل اقتصادی و سیاسی نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین مسائل رشد هر کشوری است.» دکتر کامنوا روابط فرهنگی ایران و روسیه را از زمان هخامنشیان نامید. در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم در دوران سلسله قاجار و رومانوف روابط فرهنگی جدی دو کشور آغاز شد. پتر کبیر به‌دنبال گسترش روابط دیپلماتیک خود با همسایگان شرقی، به‌خصوص ایران، اولین گروه دانش‌آموزان روسی را برای فراگیری زبان فارسی در سال ۱۷۱۶ به ایران اعزام کرد. در ۱۷۳۲ تدریس زبان فارسی در روسیه آغاز شد. در سال ۱۸۰۴ در اساسنامه‌های دانشکده‌های روسیه آموزش دیگر زبان‌های شرقی درج شد. در سال ۱۷۱۸ آموزش زبان فارسی در انستیتوی اصلی سن‌پترزبورگ آغاز شد. پس از آن مراکز ایران‌شناسی در روسیه تأسیس شد.
فرهنگ، دکترین اصلی سیاست دولت ایران و روسیه و عامل اصلی سیاست خارجی دو کشور است، گرچه روابط فرهنگی دو کشور گاه در سطح مطلوبی نبوده است. این روابط در سال‌های اخیر رو به گسترش نهاده و تفاهم‌نامه‌هایی میان دو کشور امضا شده است. زبان روسی در ایران و زبان فارسی در روسیه طرفداران زیادی دارد. زبان فارسی در ۱۸ مرکز آموزش عالی کشور تدریس می‌شود. دانشگاه‌های مسکو و سن‌پترزبورگ و جمهوری قفقاز شمالی از جمله این مراکز است. ده مرکز ایران‌شناسی نیز در مسکو وجود دارد. آموزش از راه دور نیز در حال توسعه است. در حوزه‌های علوم، آموزش، امور موزه، کتابداری، سینما، موسیقی، تئاتر، ترجمه، ادبیات، ورزش، جهانگردی و گفتگوی میان ادیان فعالیت‌های چشمگیری میان ایران و روسیه انجام می‌شود. آثار نظم و نثر فارسی نیز به روسی ترجمه می‌شود.
در سال ۱۹۹۹ رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو افتتاح شد. گفتگوی فرهنگی دوجانبه علاوه‌بر رایزنی فرهنگی در برنامه دو کشور قرارگرفت.
از جمله آخرین پروژه‌های مشترک فرهنگی دو کشور حضور سنتی دو کشور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب در تهران و مسکو، مراسم اهدای جوایز برترین‌های کتاب سال ایران و اسلام، و اجرای نمایشگاه گروه‌‌های تئاتر ایران در مسکو بوده است.
با فعالیت کمیته مشترک همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی روسیه، تبادل دانشجو، برگزاری کنسرت موسیقی کلاسیک ایران و کنسرواتوار روسیه، تشکیل هفته فرهنگی ایران در مسکو، و امضای یادداشت تفاهم میان کنسرواتوار چخوف در مسکو با بنیاد هنری و فرهنگی رودکی در ایران شکل گرفت. دکتر کامنوا از افزایش شمار دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های روسیه خبر داد که برخی نیز مجانی تحصیل می‌کنند.
دکتر کریمی در خصوص روابط علمی و دانشگاهی دو کشور سخن گفت. وی شکل‌گیری دیپلماسی فرهنگی دو کشور را بر پایه ارتباط با دولت‌ها، دانشگاهها، اساتید و دانشجویان و توسعه علمی و فرهنگی و گسترش روابط خارجی دو کشور یاد کرد. در سال ۱۳۵۹، شورای عالی انقلاب، مرکز ملی تحقیقات علمی را تأسیس کرد. با وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها و به‌دنبال آن جنگ ایران و عراق، این نهاد فرهنگی تا مدت‌ها نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد. در سال ۱۳۷۰ اساسنامه و چارت سازمانی آن به تصویب رسید و در پنج گروه فعالیت خود را آغاز کرد. در نقشه جامع علمی کشور، و در برنامه ششم توسعه به مسائل علمی پرداخته شده است. در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز سندی در این رابطه وجود دارد. برای عملیاتی‌شدن این برنامه‌ها و سندها لازم است هم وزارت امور خارجه و هم وزارت علوم تعاملی دوجانبه داشته باشند.
دکتر کریمی با بیان رشد علمی کشور و شمار مقالات علمی منتشرشده در مجلات بین‌المللی، بیان کرد طبق آمار اسکوپوس ایران در سال ۲۰۱۷ صدرنشین تعاملات علمی بین‌المللی بوده است. شمار مقالات بین‌المللی کشورها نشان از تعاملات بین‌المللی جامعه علمی آن‌هاست.
از جمله دیپلماسی علمی روسیه، تأسیس انجمن روابط فرهنگی با کشورهای خارجی در سال ۱۹۲۵ بود. فعالیت‌های علمی در زیرمجموعه این انجمن قرارمی‌گیرد. در ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ شوروی رشد علمی خوبی داشته است. از ۱۹۸۰ به بعد سیاست خارجی شوروی از این قدرت نرم بهره‌مند شد و تعاملات علمی با دانشگاهها و دانشمندان خارجی را بیشتر کرد.
پس از فروپاشی شوروی، حوزه‌های علمی و پژوهشی نیز مانند سایر حوزه‌ها با آسیب همراه شد. روس‌های از سال ۲۰۰۰ به بعد با افزایش بودجه بخش علمی و پژوهشی سعی در جبران آن داشته‌اند، به‌خصوص در هوافضا و علوم پایه. بحران اقتصادی سال‌های اخیر در بیشتر کشورها از جمله روسیه نیز گریبان‌گیر بخش علمی و فرهنگی به‌ویژه در علوم انسانی شده است.
با تأسیس اتحادیه مؤسسات آموزش عالی بین دو کشور، دانشگاه‌های برتر دو کشور به‌صورت سالیانه یک سال در مسکو و یک سال در تهران نشست دارند و مسائل مربوط به دانشگاهها را بررسی می‌کنند. در سایه این اتحادیه پارک‌های علم و فناوری دو کشور نیز در حوزه‌های مختلف با هم مشغول به‌کارند.
دکتر کریمی از جمله موانع در رشد فعالیت‌های دانشگاهی را مشکل تأیید مدارک تحصیلی دانست و به کارگروهی در وزارت علوم اشاره کرد که مدارک این دانشگاهها را بررسی می‌کند و برای دانشجویان ایرانی این مسئله تقریباً حل شده است. اما، دانشگاه‌های روسیه مدارک ایران را تأیید نمی‌کنند. به همین دلیل شمار دانشجویان ایرانی در روسیه بیش از تعداد دانشجویان روسی در ایران است.
در پایان نشست نیز پرسش و پاسخ برگزار شد.
