انجمن ایرانی مطالعات جهان

سمینار چشم‌انداز فضای مجازی: راهنمای روندها، الگوها و توسعه‌های ۲۰۱۹، با همکاری کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی؛ دوفضایی‌شدن جهان، دانشکده مطالعات جهان، مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی دانشکده مطالعات جهان، انجمن ایرانی مطالعات جهان، Figshare و MENDELEY در تالار ملل دانشکده مطالعات جهان در روز سه‌شنبه ۳۰ بهمن ۱۳۹۷ برگزار شد.

سخنرانان این نشست عبارت بودند از دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکای دانشگاه تهران، دکتر حمیدرضا ربیعی، استاد گروه مهندسی کامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف،دکتر ابراهیم سوزنچی کاشانی، استادیار دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشکده صنعتی شریف، دکتر شاهو صبار، استادیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و علیرضا صالحی‌نژاد، پژوهشگر مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی دانشگاه تهران.

اداره این نشست را دکتر احسان شاه‌قاسمی، استادیار دانشکده علوم اجتماعی و عضو کمیته اجرایی کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، بر عهده داشت. وی در ابتدای نشست، ضمن معرفی سخنرانان و بیان تاریخچه کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی؛ دوفضایی‌شدن جهان در دانشکده مطالعات جهان، نظریه‌پردازی در جغرافیای بومی کشور در این حوزه را در کنار نظریه‌پردازی‌های جهانی از اهداف این کرسی و پژوهش‌ها و سخنرانی‌های آن برشمرد و بر نقش علوم انسانی و پیش‌بینی چشم‌اندازهای آینده و آنچه تأکید کرد که با این کرسی تحقق یافته است.

دکتر عاملی، سخنران نخست این نشست، با عنوان «از اینترنت اشیا، اینترنت همه چیزها تا اینترنت بایو-نانوی اشیا، و ظهور زیست‌بوم جدید ارتباطی: فراگیری ارتباطات بدون فاصله نظام‌مند فرامحلی»، در مقدمه سخنان خود به روزولت اشاره کرد که پس از جنگ در نامه‌ای به بوش، رئیس‌ بخش فناوری اطلاعات ریاست جمهوری که پیش‌تر رئیس ناسا و معاون و بعد رئیس دانشگاه ام‌آی‌تی شد، پرسید: «اکنون که در جنگ پیروز شدیم، برای رهبری جهان چه باید بکنیم؟» بوش جواب داد: «رهبری‌کردن جهان مستلزم سوارشدن بر حوزه نوآوری است و نه پرورش مهارت و دانش؛ و نوآوری را باید از طبیعت آموخت.» و علم بایومیمتیک (شبیه‌سازی طبیعت/ هستی) در آمریکا سرعت گرفت.

دکتر عاملی ضمن بیان تأکید رهبر حکیم انقلاب بر علم، افزود: «علم قدرت تولید می‌کند و ایران آینده و ایران قرن پانزدهم برای رسیدن به نقطه اوج باید مسیر خلاقیت را ادامه دهد و نوآوری‌ها صرفاً تکرار کار دیگران نباید باشد.» وی نیاز به علم را ضروری دانست و علم را فاقد محدوده جغرافیایی، و جهانی خواند. همچنین، برای دستیابی به نوآوری‌های بزرگ، تسلط بر شرایط موجود را ضروری خواند و افزود: «در نوآوری در حوزه فضای مجازی و فناوری اطلاعات هم دانشگاه و هم صنعت جامانده‌اند. دانشگاه نتوانسته با توجه به روندها و الگوهای فناوری اطلاعات خود را بازسازی کند. وارد صنعت ۴، صنعت فیزیکی-سایبری شده‌ایم، در حالی که صنعت ما هنوز ورود نکرده است.» دکتر عاملی تأکید کرد، رویکرد آمریکا به علم رویکرد قدرتی و سلطه بر جهان است ولی رویکرد اندیشه اسلامی به علم، توانایی حل مسئله و توسعه سلامت و تعالی جامع است و این نگاه به علم متفاوت با اندیشه سلطه علمی بر جهان است.

رئیس کرسی فرهنگ و فضای مجازی: دو فضایی‌شدن جهان، در ادامه سخنان خود را به طرح سه پرسش و پاسخ به آن دنبال کرد.

در پرسش نخست این مسئله را مطرح کرد که پلت‌فرم‌ها و نظام‌های برنامه‌ریزی مرتبط با زیست‌فناوری و پیوند آن با فضای واقعی و فضای مجازی صاحب چه قلمروی شده است؟

این استاد گروه ارتباطات معادل برساخته خود با عنوان اینترنت اشیا (Internet Things) و همه پدیده‌ها (Internet Everythings) را مطرح کرد؛ اینکه چه هست و چه دامنه اثرگذاری را شامل می‌شود؛ و ماهیت و منطق عملکردی و جامعه‌پذیری جدید و پیامدهای اجتماعی آن را بررسی کرد. منظور از اینترنت اشیا سنسورها و دستگاه‌هایی است که به اشیا متصل می‌شود و از این طریق به پلت‌فرم دیجیتالی متصل می‌گردد و در بستر اینترنت یا اینترانت عملکرد می‌یابد. حوزه هوش مصنوعی (AI: Artificial Intelligent) به نوعی به این قلمرو وصل می‌شود. در نگاه اینترنت اشیا، ۵۰ میلیارد شیء در جهان و موضوع اتصال آن‌ها به دستگاه (دیوایس)ها مطرح است که ترندی رو به رشد است. حوزه تولید، مالیات، بیمه، خدمات اطلاعات، خرده‌فروشی و دیگر فناوری‌های موجود در این حوزه از آن جمله است. یکی از پیامدهای آن تغییر انبارداری جهان است و تمامی کالاهای جهان کالاهای در دسترس فروش خواهد شد. سازوکار بازاریابی مسیر حرکت را مشخص خواهد کرد.

در اینترنت همه اشیا تمامی دستگاه‌ها به چهار مقوله متصل است: اشیا، انسان‌ها، داده‌ها (با حاکمیت منطق الگوریتمی) و فرایندها. با اتصال این چهار مقوله به معماری اینترنت (متشکل از سه لایه ماژولار با اتصال گره (ند) به گره (ند)، خوشه به خوشه، و نیز اتصال ماتریسی) فضایی لایه‌ای (امکان طبقه‌بندی) و یکپارچه (یک استاندارد برای همه اجزا) شکل می‌گیرد که در گره‌خوردن با هوش مصنوعی گستره حکمرانی جدیدی را شکل می‌دهد. در چنین جهانی قدرت معنایی بسیار گسترده‌تر می‌یابد؛ لذا، نسخه شش آی‌پی به‌وجود آمد. انفجار از اتصالات شش آی‌پی یعنی ۱۰۲۸ × ۲/۳ آی‌پی در جهان و تعداد آی‌پی به‌صورت نجومی افزایش پیدا کرده است.

برخی اینترنت همه چیزها را به تغییر پارادایمی تعبیر کرده‌اند. به این معنا که زبان مدیریت و فناوری را تغییر می‌دهد و زبان اتصال همه پدیده‌ها به اینترنت و به هم، الگوریتمی‌شدن همه پدیده‌ها (هر چیزی از جنس فرایند، موضوع حکمرانی محسوب می‌‌شود) و هوشمندشدن همه پدیده‌هاست (حکمرانی مبتنی بر افراد، تبدیل به حکمرانی مبتنی بر نظام‌های برنامه‌ای خودکار می‌شود).

در پرتو ظهور فضای مجازی و اتصال دیوایس‌های به همه پدیده‌ها، اتصال بدون واسطه (seamless connectivity) امکان‌پذیر می‌شود و همه‌همسایه‌شدن جهان شکل‌می‌گیرد. این اتصال منشأ ظهور برنامه‌های کاربردی (applicationها) می‌شود. در جهان برنامه‌های کاربردی، منطق الگوریتمی وجود دارد و حوزه‌های به‌هم پیوسته طبق منطقی الگوریتمی با عملکردهای خاص و عام و برای تعاملات فراگیر به‌وجود آمده، زیست‌بومی جدید شکل می‌دهد؛ اتصالات فرد با فرد، فرد با جمع، ماشین با ماشین، عملیات شهری هوشمند، ماشین‌های هوشمند، اتاق عمل‌های هوشمند، نظام‌های کنترلی هوشمند و ظهور نانو بایو چیزها محقق می شود.

پرسش دوم دکتر عاملی این بود که اینترنت همه پدیده‌ها چه دامنه‌ای از اثرگذاری را دنبال می‌کند؟

به بیان این استاد ارتباطات، چنین دامنه‌‌ای بسیار گسترده است: اگر چهار مقوله اشیا، انسان‌ها، داده‌ها و فرایندها را در ستونی عمودی و در ستونی افقی مقوله‌های بزرگی مثل زمان، مکان، کار و انرژی را قراردهیم، و با منطق معماری اینترنت ترکیب کنیم، انفجاری رخ خواهد داد که حوزه تأثیرگذاری آن کل جهان و کرات دیگر و همه پرتوهای طبیعت مثل آب‌ها و دریاها، جنگل‌ها و کوه‌ها و بیابان و همه موجودات را در بر خواهد گرفت و دامنه قابلیت‌های سیستمی مدیریت کار و زندگی گستره بسیاری می‌یابد.

به بیان دکتر عاملی، دنیای امروز و آینده دنیای سیستم‌هاست و خارج از دنیای سیستم‌ها راه به جایی نخواهیم برد. وی محتوا، ایده‌های بزرگ و آرمان ادیان الهی را در جهت محتوای این جهان به‌هم پیوسته امری مهم، راهبردی و تعیین‌کننده مسیر آینده دانست، به‌طوری که اگر رویکرد الهی مبنای فناوری‌های جدید و مسیریابی نشوند، فناوری‌های جدید موجب ورود به دوران بردگی جدیدی خواهد شد که انسان‌ها برده سیستم‌ها خواهند بود. امروز در حال زندگی در پلت‌فرم‌هایی نظیر گوگل، اینستاگرام و تلگرام هستیم و این پلت‌فرم‌ها برای ما مسیر ایجاد می‌کنند و افراد در کنار اشخاصی قرارمی‌گیرند که هیچ سنخیتی آرمانی، اجتماعی و اعتقادی با هم ندارند. فراتر از آن پیوند رشته‌ها و دانش یکپارچه و جامعیت فناورانه پدیده‌های متصل جدیدی با عنوان «اینترنت بایو نانوی اشیا» را به‌وجود آورده است. اتصال ابزارهای هوشمند در زیست‌محیط زنده، انسان، حیوان و گیاهان و اتصال به بایو اشیا با جایگذاری ابزارهای هوشمند در مقیاس نانو مطرح می‌شود (۱۰ به توان منفی ۹ که امروز به مقیاس ۱۰ به توان ۲۷ رسیده است و توکتو به عنوان مقیاست جدید ریزنگاری پدیده‌ها شده و مسیر کوانتومی ادامه دارد). لذا، پدیده‌ها خردتر و ریزتر می‌شود و تک‌تک خرده‌پدیده‌ها موضوع اتصال به دستگاه‌های هوشمند است. در سال‌های اخیر بحث نانو اشیا در حوزه‌های نظامی، سلامت و ایمنی بروز و ظهورهای گسترده‌ای یافته است. اینترنت بایو نانو در دستگاه‌های مهندسی جدید توجه به ساخت دستگاه‌ها و سیستم‌های در مقیاس نانو در حوزه‌های زیست‌شناسی است، به‌منظور کنترل و استفاده مجدد و اصلاح و بازمهندسی سلول‌های زیستی ترکیب‌شده از طریق همانندسازی و نظیرسازی میان سلول زیستی و دستگاه بایومیمیتیک اینترنت اشیا.

پرسش آخر اینکه در پیوند با اینترنت، فضای دوم و فضایی به‌مراتب قدرت‌مندتر شکل‌می‌گیرد. در چنین نظامی به چه سمتی در حال حرکت‌ایم و چه اجتماعی‌شدن و جهانی‌شدن جدیدی را برای ما به‌وجود می‌آورد؟ دکتر عاملی در پاسخ به این پرسش گفت: «در حال کسب اجتماعی‌شدن فرامحلی هستیم. پیش‌تر در نظام خانواده و برای مثال، در مسجد و دانشگاه و مدرسه جامعه‌پذیری محلی داشتیم. پروژه‌های زیست‌فناوری اهمیت بسیاری یافته است. فرهنگ و اقتصاد امروز و آینده در پلت‌فرم جهان متصل به فضای مجازی شکل می‌گیرد. در واقع، فرهنگ و اقتصاد جهانی‌تر، و جامعه‌پذیری الگوریتمی‌تر و سیستمی‌تری پیدا کرده است که به‌صورت گسترده‌ای تحت تأثیر نظام‌های برنامه‌نویسی و نرم‌افزاری جدید خواهد بود. امروز در مسیر پدیدآمده با این پلت‌فرم‌ها جامعه‌پذیر می‌شویم. به باور من بر پایه مهندسی بافت، انسان به خویش و فطرت خویش و به زندگی در طبیعت بازخواهد گشت. این پلت‌فرم‌ها دارای فرهنگ و دین است (نام دین را ندارد)، و فضاهایی را پدید می‌آورد که افراد را تهی و دچار نسبیت‌گرایی مطلق و بیگانگی و دورگه‌ای و چندرگه‌ای‌شدن‌های فرهنگی می‌کند. لذا، به فناوری باید نگاه فرهنگی و تمدنی داشته باشیم. امروز باید به فناوری‌هایی توجه کنیم که متناسب با اندیشه الهی است، زیرا خداوند هستی را می‌شناسد. برداشت ما از هستی نقطه‌ای، منطقه‌ای، مقطعی و گزاره‌ای است. برای اتصال به برداشتی جامع باید وصل به نگاه الهی شویم. با نگاه الهی، جهان قدرت به معنای قدیم آن در دوران روزولت دیگر معنا ندارد. جهان آگاه زیر بار سلطه نخواهد رفت. نگاه الهی سلطه پدید نمی‌آورد؛ تأمین‌کننده مسیر زندگی محترم برای انسان‌هاست و فرد می‌تواند در آن زندگی باارزش داشته باشد. در چنین نگاهی هم فرد مهم است و هم جامعه.»

دکتر شاهو صبار، سخنران چهارم سمینار چشم‌انداز فضای مجازی: راهنمای روندها، الگوها، و توسعه‌های ۲۰۱۹، در زمینه مسائل و رویکردهای امنیت سایبری در جهان در سال‌های اخیر، همچنین چشم‌انداز مسائل پیش‌رو در سال‌های آینده گزارشی ارائه کرد. بنا بر این گزارش، سالانه اطلاعات گاه حساس صدها میلیون نفر، از جمله اطلاعات اقتصادی و اطلاعات مربوط به بهداشت و درمان افراد، در حمله‌ به بانک‌های اطلاعاتیِ برخط (آنلاین) به‌سرقت می‌رود. این امر هم از نظر تعداد موارد حمله و هم از نظر هزینه‌ای که به افراد، مؤسسه‌ها و به‌طور کلی جامعه تحمیل می‌کند در حال شدت‌یافتن است.

به گفته او، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در سال‌های آینده این حملات احتمالاً پیچیدگی بیشتری می‌یابد. برای مثال، ممکن است هکرها که با مسدودکردن دسترسی افراد به اطلاعات روی رایانه شخصی، باج‌خواهی می‌کنند، دست به روش‌های شبکه‌ای برای گسترش قربانیانشان بزنند و از قربانیان بخواهند که اگر می‌خواهند اطلاعات خود را پس بگیرند، یا باید مبالغ کلانی پرداخت کنند یا ترتیبی بدهند که چند نفر دیگر قربانی همان حمله شوند.

صبار گفت که نهادهای فعال در زمینه امنیت سایبری توصیه می‌کنند که دولت‌ها باید مقررات مربوط به این حوزه را تقویت کنند و مؤسسات نیز باید با مجهزساختن خود به سخت‌افزارها و نرم‌افزارها مدرن‌ و با به‌کارگیری متخصصان کارآمد، خود را در مقابل حملات تا حدی ایمن سازند.

علیرضا صالحی‌نژاد، سخنران پنجم سمینار چشم‌انداز فضای مجازی: راهنمای روندها، الگوها، و توسعه‌های ۲۰۱۹، با عنوان «سیاست در عصر دیجیتال: رسانه‌های نوین و رفتار سیاسی» به بررسی نقش رسانه‌ها از دیرباز در بازتاب اخبار و وقایع سیاسی و حکومتی ‌پرداخت، از جمله نشر خبرنامه‌های آویسی از جمله انتشارات پائولو سارپی در اوایل قرن ۱۶ میلادی ومجموعه‌ای از اخبار قابل‌توجه و به‌یادماندنی به همت یوهان کارولوس به‌عنوان نخستین روزنامه مدرن در ۱۶۰۵ در امپراتوری مقدس روم. در ایران نیز این ماهیت از روزنامه‌نگاری در باستان تا چاپ کاغذ اخبار در ۱۸۳۷ به همت میرزا صالح شیرازی کازرونی و وقایع اتفاقیه در سال ۱۸۵۱ و تا به امروز به‌روشنی دیده می‌شود.

صالحی‌نژاد ضمن تأکید بر گفتمان سیاسی رسانه، نقش روزنامه د سان در انتخابات ۱۹۹۲ بریتانیا را از نمونه‌های کلاسیک نقش رسانه در عرصه سیاسی و برجسته‌سازی برشمرد. در سال ۲۰۱۸ نیز رسانه‌ها، به‌خصوص رسانه‌های نوین، نقش بسزایی در نتایج انتخابات داشت، از جمله انتخابات میان‌دوره‌ای ایالات متحده، انتخابات ریاست جمهوری روسیه، و انتخابات سراسری برزیل.

انتخابات میان‌دوره‌ای ایالات متحده نقطه عطفی در تاریخ سیاسی آمریکا بود. با رواج اینستاگرام به‌منزله مؤثرترین پلتفرم تبلیغات سیاسی و فریب‌سازی در سال ۲۰۱۸، سیاستمداران از رسانه‌های اجتماعی بهره بسیار بردند، از جمله بیش از ۱۵۰ میلیون خواننده توئیتر و فیسبوک باراک اوباما، و حضور متفاوت الکساندریا اوکاسیو کورتز عضو مجلس نمایندگان ایالات متحده آمریکا.

این پژوهشگر فضای مجازی در ادامه به اهمیت کنشگری اینترنتی و برخی جنبش‌های حقوق مدنی در فضای مجازی در سال ۲۰۱۸ اشاره کرد. جنبش «جان سیاه‌پوستان مهم است» برای مقابله با خشونت و نژادپرستی علیه سیاه‌پوستان، پیش‌داوری نژادی، و بی‌رحمیِ پلیس در سال ۲۰۱۳ میلادی شروع شد و در سال ۲۰۱۸ نیز همچنان اهمیت داشت. هشتگ‌های اینترنتی «من هم» برای محکوم‌کردن اذیت و آزار جنسی از اکتبر ۲۰۱۷، «او نیز» در اعتراض به اتهام به تجاوز از اکتبر ۲۰۱۸، و «مسجد من نیز» در اعتراض به آزار جنسی در مکان‌های مذهبی از فوریه ۲۰۱۸ از دیگر جنبش‌های اجتماعی فعال در فضای مجازی بود.

راهپیمایی جهانی دانش‌آموزان معترض به قوانین حمل اسلحه در آمریکا با عنوان «راهپیمایی برای زندگی‌مان» با هدف فشار بر کنگره برای اصلاح قوانین خرید و مالکیت اسلحه در ایالات متحده و امن‌کردن مدارس در برابر این نوع حملات در ۲۴ مارس ۲۰۱۸ در واشنگتن و ۸۸۰ شهر دیگر از جمله لندن، سیدنی و توکیو برپاشد. تظاهرات «جنبش جلیقه‌زردها» در اعتراض به افزایش قیمت سوخت و مالیات‌ها از ۱۷ نوامبر ۲۰۱۸ در فرانسه شروع شد و بعدها به اعتراضات به سیاست‌های کلی دولت امانوئل مکرون سوق پیدا کرد و در کشورهای دیگری همچون بلژیک و هلند گسترش یافت.

صالحی‌نژاد در خاتمه افزود رفتارهای انتخاباتی پیش‌بینی‌پذیرتر خواهد شد. استفاده شخصی سیاستمداران و نامزدهای انتخاباتی از رسانه‌های اجتماعی، پویایی سیاست اقتصادی رسانه، محدودیت‌های اندازه‌گیری تأثیر رسانه‌ای، ظهور روزنامه‌نگاری شهروندی، ضرورت ترویج سواد دیجیتال، رسانه‌ای و اطلاعاتی از جمله پیامدهای آن است. به گفته صالحی‌نژاد پیش‌بینی می‌شود در سال جاری شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی نوین در انتخابات پارلمان اروپا در می ۲۰۱۹ و انتخابات فدرال کانادا در اکتبر ۲۰۱۹ تأثیرگذار باشد. وی ضمن تأکید بر نقش رسانه، گفتمان سیاسی رسانه و فضای مجازی و کنشگران رسانه‌های اجتماعی را امری ملموس خواند.

آلبوم عکس های این سمینار