نشست "فرایند تحول جریان اسلامگرایی در ترکیه (از آرمانگرایی تا عملگرایی)" با همکاری انجمن ایرانی مطالعات جهان و گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه روز شنبه ۲۸ اردیبهشت ۹۲ برگزار شد.
در ابتدا، آقای حاجیمینه مدیر جلسه با طرح مقدمه ای کوتاه گفت: امروز پس از گذشت ۹ دهه از تاسیس جمهوری نوین ترکیه، سوالات زیادی مطرح است از جمله بعد از تأسیس ترکیه نوین چه تغییراتی در این کشور به وجود آمده و جمهوری ترکیه، امروزه تا چه اندازه به اهداف و اصول موسسین خود پایبند است؛ درحالیکه امروز حزب عدالت و توسعه با شاخص اسلامگرایی در رأس نظام ترکیه لائیک قرار گرفته، آیا می توان گفت پایه گذاران ترکیه به اهدافشان رسیدهاند؛ امروز جایگاه اسلامگرایی در ترکیه چیست؛ دلایل به قدرت رسیدن اسلامگرایان چه بود؛ تفاوت اسلامگرایی ترکیه با اسلامگرایی در سایر کشورها چیست و این پدیده در ترکیه چه آیندهای خواهد داشت؛ اینها سوالاتی هستند که پاسخ به آنها میتواند راهگشای خوبی برای درک عمیق تحولات اسلام گرایی در ترکیه باشد.
سخنران نشست، آقای اسماعیل اقبال، در زمینه تاثیر تغییرات ساختار سیاسی و اقتصادی ترکیه از زمان تاسیس نظام لائیک بر ظهور و رشد جریان اسلام گرایی، و تحول در رویکرد این جریان از آرمانگرایی به عملگرایی، گفت: جریان اسلام گرائی از لحاظ تاریخی ریشه در اقدامات و سیاستهای دولتمردان امپراتوری عثمانی قبل از تاسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ دارد. زمانی که رهبران این امپراتوری تصمیم گرفتند به منظور جبران شکستهای خود در برابر اروپا به اصلاحات روی آورند، زمینه برای شکاف میان دین و دولت نیز فراهم شد. اقدامات امپراتوری عثمانی موجب شد تا در سطوح حاکمیت در این امپراتوری زمینه های ظهور جریان غربگرا فراهم شود. در پی آن در آستانه قرن بیستم و قبل از تاسیس جمهوری ترکیه، سه جریان عمده سیاسی یعنی عثمانیگرائی، اسلام گرائی و غربگرائی در سطح اجتماعی _ سیاسی این کشور پدید آمد.
با شروع جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ ترکیه در معرض خطر نابودی قرار گرفت؛ در این شرایط بحرانی، ارتش ترکیه که از آغاز شکلگیری امپراتوری عثمانی هم ماموریتهای نظامی و هم ماموریت های سیاسی بر عهده داشت، تصمیم گرفت ترکیه را از طمع ورزیهای دولت های بیگانه نجات دهد. بدینترتیب با توجه به نقشی که نظامیان این کشور در جلوگیری از نابودی این کشور داشتند، در پایان جنگ به عنوان منجی کشور ظاهر شدند. این امر موجب شد تا جریان غربگرائی که پایههای آن در زمان امپراتوری عثمانی تحکیم و تقویت شده بود، پس از جنگ جهانی اول با هدایت فرمانده آن مصطفی کمال آتاتورک، نظام جمهوری لائیک ترکیه را در سال ۱۹۲۳ تاسیس کند.
جریان اسلامگرایی در ترکیه از زمان تاسیس نظام لائیک تا به امروز با فراز و نشیبهای زیادی مواجه بوده است. این جریان در طول قرن بیستم بهتدریج در ساختار سیاسی این کشور وارد و در اواخر قرن بیستم از جایگاه نسبتا قابل توجهی برخوردار شد.
اما در دهه نخست قرن ۲۱ جریان اسلامگرایی وارد فرایند سیاسی کاملا متفاوتی شده است؛ پیروزی حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در انتخابات پارلمانی این کشور در سال های ۲۰۰۲، ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱ با آرای بسیار بالا که تفوق اسلام گرایی بر غربگرایی در ترکیه لائیک را نشان می دهد، در تاریخ این کشور بی سابقه بوده است؛ در واقع باید گفت دستیابی این حزب به قدرت با کسب اکثریت قاطع آرا، بیانگر بروز و نمود عینی اسلام گرایی در این کشور بوده است.
این کارشناس ترکیه همچنین با توجه به فرایند تحول در جریان اسلام گرایی در ترکیه، و تحول در رویکرد این جریان از آرمانگرایی به عملگرایی، این فرایند را در چهار دوره زمانی مورد تحلیل و بررسی قرار داد:
دوره اول: حاکمیت استبداد حزبی
دوره دوم: حاکمیت چند حزبی
دوره سوم: حاکمیت لیبرالیسم اقتصادی و بازار آزاد
دوره چهارم: حاکمیت عمل گرایی اسلامی
وی در انتها با توجه به مطالب مطرح شده گفت: جریان اسلامگرایی در ترکیه در نتیجه تحولات ساختاری در طی ۸ دهه پس از تاسیس نظام لائیک، توانسته است بتدریج به عنوان یک جریان مسلط و تاثیر گذار در جامعه مسلمان ترک با حاکمیت نظام سکولار ظهور کند. این جریان در آغاز به صورت یک گفتمان در تقابل با گفتمان سکولاریسم ظاهر شد، اما بعد بتدریج با تغییر در رویکرد خود از آرمانگرایی به عملگرایی، در همگرایی با آن پدیدار شد. سه دوره نخست از فرآیند این تحول را (۲۰۰۰-۱۹۲۳)، باید به عنوان ۸ دهه تلاش هوشمندانه و خردورزانه جریان اسلام گرایی در درون نظام سکولار برای تکوین و پذیرش در نظامی با ماهیت اسلام ستیز و مخالف با هر نوع فعالیت دینی و مذهبی به شمار آورد؛ در حالیکه دوره چهارم(۲۰۰۰ تاکنون) را، باید دوره دگردیسی در رویکرد آرمانگرایانه این جریان در جهت عملگرایی اسلامی با هدف همزیستی و همگرایی با گفتمان سکولاریسم در ترکیه دانست.
در ادامه نشست آقای دکتر رضا دهقانی استادیار دانشگاه تبریز در مورد تفاوت واژه مسلمان و اسلامگرا توضیحاتی داد و گفت: وقتی صحبت از واژه مسلمان میکنیم، این واژه جزئی هویتی دارد اما واژه اسلامگرا دارای جزئی ایدئولوژیک است. اینکه حزب عدالت و توسعه خود را مسلمان محافظه کار معرفی می کند به همین دلیل است. حرکتی که حزب عدالت و توسعه در ترکیه آغاز کرد را نه اسلامگرا بلکه باید محافظه کار مسلمان بدانیم. هدف این جریان این بود که بتواند فارغ از مبانی فکری و فلسفی وارد عرصه زیست و زندگی مردم شود. دکتر دهقانی در پاسخ به سوالی در زمینه نقش امریکا در شکلگیری اسلام کنونی در ترکیه گفت: اساسا پیش از اینکه بخواهیم نقش آمریکا را در این زمینه بررسی کنیم باید بدانیم که این بستری بوده که در ترکیه وجود داشته است و حرکتی که انجام شده در واقع عقب نشینی اسلام به نفع مدرنیسم در ترکیه بوده است. در انتها این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین به پایان رسید. شایان ذکر است نشست مذکور روز ۲۸ اردیبهشت ماه سال جاری با حضور علاقمندان و در محل مرکز مطالعات خاورمیانه برگزار شد.